Читать онлайн книгу "Przewodnik po Odessie"

Przewodnik po Odessie
Borys Tynka


Borys Tynka – znawca i pasjonat Odessy, człowiek bezgranicznie zakochany w Ukrainie. Urodził się w Krakowie, gdzie na co dzień prowadzi niewielkie biuro podróży "ZimaLeto Travel" specjalizujące się w organizacji wypoczynku w Polsce dla turystów z krajów byłego bloku wschodniego.



Kilka ostatnich lat poЕ›wiД™ciЕ‚ dodatkowo na organizacjД™ wypoczynku polskich turystГіw na Ukrainie, gЕ‚Гіwnie we Lwowie, Kijowie i ukochanej Odessie. Poza pilotowaniem polskich wycieczek na terenie Ukrainy, zajmuje siД™ jej promocjД…, wspГіЕ‚pracuje z tamtejszymi organizacjami turystycznymi, pomaga w organizacji turystycznych targГіw, wspierajД…c wielokrotnie wystawcГіw z ukraiЕ„skich miast.



O tym, że Odessa jest miastem zachwycającym wie każdy, kto choć raz ją odwiedził. Aby ją lepiej zrozumieć, pomoże przewodnik, który trzymasz w ręce. Jest on niezbędny zarówno dla tych, którzy chcą dopiero poznać to niezwykłe miasto, jak też i dla tych, którzy już je odwiedzili. Autor stara się w nim przedstawić Odessę taką, jaka jest naprawdę.



Przekazuje swoją wiedzę na temat miasta, które kilka wieków temu było niewielką tatarską warownią, a obecnie przyciąga tysiące turystów swoją specyfiką i kolorytem. Pragnie podzielić się historią Odessy i równocześnie zaproponować ekonomiczny i wielokrotnie sprawdzony wariant dojazdu.



Zaprasza wszystkich chętnych na wspólne zwiedzanie miasta po jego cudownych zaułkach, parkach, plażach, skwerach. Spróbuj pokochać to przepiękne miejsce razem z nim, poczuj specyficzną mieszankę morza, słońca, czystego powietrza oraz dobrego humoru.



Wszystkie miejsca opisane w przewodniku, muzea, teatry, plaЕјe autor odwiedziЕ‚ osobiЕ›cie. Ilustracje ksiД…Ејki stanowiД… piД™kne fotografie, wykonane przez autora.





Borys Tynka

Przewodnik po Odessie





Wprowadzenie


Drogi turysto, staram się w przewodniku, który trzymasz w rękach, przedstawić Odessę taką, jaka jest naprawdę. Chcę opowiedzieć jej historię, chcę zaproponować ekonomiczny i wielokrotnie sprawdzony wariant dojazdu, a co najważniejsze, chcę zaproponować wspólne zwiedzanie miasta trasami, obejmującymi najciekawsze i najpiękniejsze obiekty. Chciałbym, abyś pokochał to przepiękne miejsce, i mam szczerą nadzieję, że przewodnik zachęci Cię do przyjazdu, powodując równocześnie, że po powrocie do domu zatęsknisz za tym miastem i zapragniesz odwiedzić je ponownie.

W Odessie bywam bardzo czД™sto i rГіwnie czД™sto zastanawiam siД™, czym jest to spowodowane. Za kaЕјdym razem przewaЕјa chД™Д‡ ponownego spaceru po znajomych zauЕ‚kach, parkach, plaЕјach, skwerach, ale czy to wszystko? Kiedy to siД™ zaczД™Е‚o? PamiД™tam swojД… pierwszД… wizytД™ w Odessie w 2008В roku i spacery po zacienionych ulicach do chwili obecnej wzbudzajД… we mnie oczywistД… nostalgiД™ .

Dzisiejszą Odessę zna praktycznie cały świat. Miasto, które kilka wieków temu było niewielką tatarską warownią, przyciąga turystów zarówno ukraińskich, jak i zagranicznych. Przyciąga swoją historią, mitami, legendami, anegdotami, pieśniami, swoją specyfiką i kolorytem. Być może słyszałeś o schodach Potiomkinowskich, ulicy Deribasowskiej, czy też wspaniałych, choć niekoniecznie najczystszych odeskich plażach. Każda ulica w tym mieście, każdy pomnik, każda kamienica to oddzielna opowieść. Ciepła morska bryza wita turystę na każdym rogu, nawet jeżeli jest to tylko wytwór jego wyobraźni. Odessa stała się najbardziej charyzmatycznym i kolorytnym miejscem na wybrzeżu morza Czarnego, a także potężnym portem targowym i w późniejszym okresie morską bazą floty ukraińskiej. W mieście, które stało się legendą, panuje niepowtarzalny klimat, który natchnął wielu pisarzy, poetów, muzyków i malarzy. Życie w tym mieście uczy być sobą, uśmiechać się, widzieć wszędzie piękno i cieszyć się każdą chwilą. Odessa zawsze pozostanie zagadką, którą chciałoby się rozwiązywać bez końca, i miejscem, które należy odwiedzić przynajmniej raz w życiu. Odessa to przede wszystkim ludzie, cudowni, życzliwi, z ogromnym i specyficznym poczuciem humoru. To kierowcy marszrutek, babcie na Priwozie, handlarze na Starokonnym bazarze.

Od samego początku pozwalano tutaj na więcej, przez co miasto przyciągało zarówno wielkie talenty, jak i kryminalistów oraz awanturników. Położenie geopolityczne zapewniło Odessie niepowtarzalne oblicze, lecz równoczesnie stało się przyczyną wielu wzlotów i upadków. Wojny, choroby, wewnętrzne walki o władzę, a także żydowskie pogromy były dla czarnomorskiego portu niezwykle ciężkimi przeżyciami. Należy o tym pamiętać, odwiedzając okolice góry Dżumki, spacerując po Primorskim bulwarze, czy też spoglądając na morski dworzec ze znajdującym się na nim pomnikiem poświęconym żonom marynarzy. Należy również pamiętać o tym, że Odessa to nie tylko cudowne w swojej urodzie historyczne centrum miasta, ale również biedne dzielnice Mołdawanka, Słobodka i Pieresyp. To również plaże zapełnione w okresie letnim przez turystów, bazary, które nie sposób ominąć, zakątki przesycone sztuką, opera, muzea oraz teatry.

PerЕ‚a na morzu, poЕ‚udniowa Palmira, poЕ‚udniowa stolica, maЕ‚y ParyЕј, to tylko kilka z okreЕ›leЕ„ tego unikalnego miejsca. Mieszanka morza, sЕ‚oЕ„ca, czystego powietrza oraz dobrego humoru odczuwalna jest na kaЕјdym kroku, czyniД…c z Odessy miejsce szczegГіlne i niepowtarzalne.









Historia Odessy


Terytorium obszaru, na ktГіrym powstaЕ‚a Odessa, byЕ‚o zaludnione przez staroЕјytnych GrekГіw, zamieszkujД…cych niewielkie osady przy linii brzegowej morza Czarnego, juЕј w VI wieku p.В n.В e. Grecka kolonia na przestrzeni wiekГіw przechodziЕ‚a wielokrotnie pod wЕ‚adanie przygranicznych mocarstw oraz koczowniczych plemion. W XIII wieku nastД…piЕ‚ okres tzw. ZЕ‚otej Ordy i tereny pГіЕ‚nocnego wybrzeЕјa morza Czarnego zostaЕ‚y opanowane przez tatarГіw. Na poczД…tku XV wieku tereny przyszЕ‚ej Odessy znalazЕ‚y siД™ pod panowaniem Wielkiego KsiД™stwa Litewskiego. W pГіЕєniejszych latach powstaЕ‚a w tym miejscu osada pod nazwД… HadЕјibej, a caЕ‚y obszar zostaЕ‚ zagarniД™ty przez osmaЕ„skich TurkГіw.

Osada zaczęła zyskiwać coraz większe znaczenie strategiczne. Zajmując cudze ziemie, chanat krymski postanowił zakorzenić się na nich, budując twierdze obronne m. in. w Oczakowie i Akermanie. W 1765 roku zamieszkujący osadę Hadżibej Turcy wybudowali niewielką kamienną twierdzę, która przyjęła nazwę Eni-Dunia, co oznaczało w tłumaczeniu z języka tureckiego Nowy Świat. Częściej jednak nazywana była twierdzą Hadżibej od nazwy osady znajdującej się w pobliżu. Znajdowała się na terenie dzisiejszego Primorskiego bulwaru pomiędzy schodami Potiomkinowskimi a pałacem Woroncowa. Otoczona była wysokim murem z basztami. Na początku XVII wieku osada Hadżibej stała się bardzo ważnym punktem strategicznym na północnym wybrzeżu morza Czarnego, gdyż właśnie stąd wysyłane były do Turcji drogą morską różnego rodzaju towary oraz niewolnicy z terenów Ukrainy. Morze Czarne zaczęło stanowić pokusę dla Rosji, nowego imperialnego mocarstwa.

Car Piotr I wywalczył dla Rosji w licznych wojnach dostęp do morza Bałtyckiego, wszyscy jednak doskonale zdawali sobie sprawę, że dla rozwoju handlu i zabezpieczenia granic na południu imperium rosyjskiego niezbędny jest dostęp do morza Czarnego. Korzyści po uzyskaniu dostępu do czarnomorskiego wybrzeża według ówczesnych specjalistów miały być ogromne, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i politycznym oraz wojennym. Korzyścią miały być głównie porty, w których woda przez większość okresu zimowego nie zamarzała, oraz, co ważniejsze, umożliwiony bezpośredni dostęp do morza Śródziemnego. Dzięki nowoczesnej jak na tamte czasy strategii i sprytnej dyplomacji, Turkom osmańskim oraz Tatarom krymskim zaczęła zagrażać Katarzyna II, ówcześnie panująca caryca. Na rozkaz carycy rozpoczęto budowę okrętów wojennych oraz handlowych.













W 1783 roku do Rosji przyłączono Krym. Kilka lat później, w 1787 roku, Turcja zażądała zwrotu półwyspu, na co oczywiście Katarzyna II nie wyraziła zgody. Wybuchła kolejna wojna rosyjsko-turecka. W latach 1787—1791 rosyjskie wojska pod dowództwem generała Suworowa zajęły tak ważne punkty, jak Oczaków, Kiszyniów, Bendery, Akerman. Turcy wzmocnili twierdzę Hadżibej budując m. in. cytadelę otoczoną kamiennym murem. Twierdza została zdobyta przez oddziały rosyjskie kniazia Potiomkina. Jeden z nich dowodzony był przez Osipa Michajłowicza de Ribasa, który w powstaniu Odessy odegrał pierwszoplanową rolę. Warto wspomnieć, że w szturmie wzięły również udział oddziały kozaków czarnomorskich. Wojna zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego, w wyniku którego Hadżibej znalazł się w granicach imperium rosyjskiego. Rozpoczął się okres zasiedlania ludności celem zagospodarowania odzyskanych terenów. Początkowo planowano wybudować na miejscu Hadżibeja nową twierdzę i wykorzystywać ją jako bazę wojenną dla floty czarnomorskiej. Plan powstania miasta portowego nad morzem Czarnym przedstawił Katarzynie II Osip de Ribas. Zamierzał on na południu imperium rosyjskiego wybudować potężny port wojskowo-handlowy, który w przyszłości miał się stać wyrazem potęgi Rosji na południowym jej krańcu. Pomysł spodobał się Katarzynie II. 27 maja 1794 roku podpisała rozporządzenie, nakazujące przekształcenie osady Hadżibej w miasto portowe, wyznaczając równocześnie de Ribasa głównym nadzorcą projektu. Rozporządzenie Katarzyny II dawało przyszłemu miastu niesamowite przywileje, m. in. zwolnienie od podatków, wydanie nowym mieszkańcom pomocy materialnej w celu zasiedlenia, budowę cerkwi. Dzięki rozporządzeniu stawało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.













Zarówno położenie, jak i przychylność władz imperium zwiększały szanse powstałego miasta na szybki rozwój. Na budowę portu zostały przeznaczone ogromne jak na tamte czasy środki finansowe. Finansowo miasto zostało zabezpieczone, jednak niezbędny był napływ ludności. Swoją polityką Katarzyna II zachęciła cudzoziemców do osiedlania się na terenach powstałej Noworosji. Otrzymali oni wiele przywilejów, dzięki czemu do budowanego miasta zaczęli tłumnie przybywać Niemcy, Francuzi, Włosi, Bułgarzy, Grecy. Projekt budowy miasta caryca poleciła wykonać holenderskiemu inżynierowi wojennemu, François Sainte de Wollant. 2 września 1794 roku założono pierwsze fundamenty pod budowę portu i właśnie ten dzień uznawany jest za datę powstania Odessy. Tego samego dnia zostały postawione również pierwsze fundamenty pod budowę dwóch cerkwi prawosławnych.

Swą nazwę Odessa zawdzięcza Katarzynie II. Krąży anegdota mówiąca o tym, że podczas jednego z balów, w obecności carycy, rozpoczęto rozmowę o budowie nowego czarnomorskiego portu na miejscu twierdzy Hadżibej, niedawno zdobytej przez wojska rosyjskie. Znając zamiłowanie carycy do antycznych nazw, zaproponowano, aby Hadżibej nazwać Odessos od nazwy starożytnej kolonii greckiej znajdującej się na północno-zachodnim wybrzeżu morza Czarnego. Na proponowaną nazwę nie zgodziła się caryca, która uznała, że w południowej części imperium rosyjskiego zbyt dużo jest miejscowości, których nazwy są rodzaju męskiego i tak Hadżibej stał się Odessą, a pierwszym jego zarządcą został neapolitańczyk służący w rosyjskim wojsku, José Pascual Domingo de Ribas y Boyons, znany w Rosji jako Osip Michajłowicz de Ribas.








Osip Michajłowicz de Ribas urodził się w Neapolu. Jego rodzina przeprowadziła się do Włoch z Barcelony. Matka Osipa była z pochodzenia Irlandką. Służbę wojskową de Ribas rozpoczął w 1765 roku. W 1769 poznał on grafa Aleksieja Orłowa, ulubieńca rosyjskiej carycy Katarzyny II. Osip de Ribas zdobył sympatię grafa i został zaproszony przez niego do pełnienia służby wojskowej w Rosji. De Ribas przyjechał do Rosji w 1772 roku i początkowo służył we flocie czarnomorskiej w charakterze wolontariusza. W 1774 roku został przeniesiony do Petersburga, gdzie otrzymał stopień pułkownika. Zwrócił na niego uwagę kniaź Potiomkin, który w tamtym okresie był drugim po carycy Katarzynie II człowiekiem w imperium rosyjskim. W 1787 roku rozpoczęła się kolejna wojna rosyjsko-turecka. De Ribas został wyznaczony na dowódcę flotylli. W czasie wojny odznaczył się męstwem, a jego działania doprowadziły m. in. do zdobycia tureckiej twierdzy Oczaków. Do niego należał pomysł budowy nowego portu i miasta na miejsu osady Hadżibej. Dzięki temu, że caryca Katarzyna II miała do niego ogromne zaufanie udało mu się ją przekonać do swoich pomysłów. Na początku lat 90-tych XVIII wieku został członkiem komisji, której celem było gospodarcze wykorzystanie zdobytych ziem. Świetne położenie geograficzne Odessy umożliwiło w ciągu następnych kilku lat przekształcenie małej osady w targowe centrum.

Decydując się na realizację projektu budowy miasta praktycznie od podstaw, de Ribas szybko zrozumiał, jak trudne stoi przed nim wyzwanie. Zdał sobie sprawę, że czym innym jest dowodzenie oddziałem wojskowym, a czym innym zarządzanie projektem. Katarzyna II była mu bardzo przychylna patrząc na pewne rzeczy przez palce. Pomimo szczerego entuzjazmu pierwszych mieszkańców sprawy miasta nie wyglądały jednak zbyt dobrze. Wiele z planowanych zamierzeń nie było realizowanych na czas, a pieniądze były marnotrawione w przerażającym tempie. W trakcie budowy miasta de Ribas nie był rozliczany jak dowódca wojskowego oddziału, lecz jako kierownik budowy. Chęć szybkiego zrealizowania zamierzonego celu zaczęła go przerastać.

Po śmierci Katarzyny II władzę w imperium objął Paweł I i okazał się on zagorzałym przeciwnikiem dalszej budowy miasta. Nie pałał sympatią do pomysłów budowy nowego portu i natychmiast zwrócił uwagę na sprawy z tym związane. Jego obsesją stało się zniweczenie wszystkiego, co starała się, z tak wielkim trudem, zbudować jego matka. Nakazał on w 1797 roku rozliczenie przez de Ribasa wszystkich dotychczas poniesionych kosztów. Po przeprowadzonej kontroli finansowej, Paweł I wydał rozporządzenie o zaprzestaniu rozbudowy. Odsunął od podejmowania jakichkolwiek decyzji osoby pełniące oficjalne funkcje z nadania Katarzyny II. Zostało przerwanych wiele rozpoczętych już projektów. Audyt udowodnił, że pieniądze wydawane były bez niezbędnej dokumentacji. Prace przy rozbudowie Odessy stanęły w miejscu.

Nie mając innego wyjścia zdecydowano się prosić imperatora o ponowne udzielenie kredytów i anulowanie rozporządzenia o zakończeniu rozbudowy miasta. Osoby decyzyjne obarczyły winą za zaistniałe nieporozumienia brak portu handlowego i wraz z prośbą o kontynuowanie finansowania wysłano do Petersburga, wozem zaprzężonym w konie, trzy tysiące świeżych pomarańczy. Pomarańcze miały spełnić marketingową rolę i podkreślić rolę portu, a ich cudowny smak i świeżość miały przekonać cara o znaczeniu portowego miasta dla całego imperium rosyjskiego. Prezent w postaci pomarańczy miał stanowić delikatną sugestię, że brak portu na północnym wybrzeżu morza Czarnego utrudni napływ podobnych towarów do imperium. Pomysł wręczenia pomarańczy carowi przyniósł zamierzony skutek. Paweł I zrozumiał znaczenie portu handlowego w Odessie. Na początku 1800 roku anulował swoje wcześniejsze rozporządzenie i równocześnie przyznał miastu dodatkowe kredyty i ulgi podatkowe.

Z perspektywy czasu historia ta wydaje się dosyć absurdalna, jednak właśnie wtedy rozpoczęła się błyskawiczna rozbudowa miasta i portu, a o wydarzeniach tych przypomina postawiony w 2004 roku w centrum miasta pomnik Pomarańczy, przez wielu mieszkańców Odessy nazywany pomnikiem łapówki. Do dzisiaj mówi się, że Rzym uratowały gęsi a Odessę pomarańcze…

Niewiarygodnym impulsem dla dalszego rozwoju miasta byЕ‚ okres rzД…dГіw diuka de Richelieu. W tym czasie Odessa zostaЕ‚a przyЕ‚Д…czona do noworosyjskiego generalnego gubernatorstwa, zostajД…c jego stolicД… w 1803В roku. W Odessie nigdy nie byЕ‚o i nie bД™dzie bardziej szanowanej osoby od wspomnianego diuka de Richelieu. To wЕ‚aЕ›nie dziД™ki niemu do Odessy przylgnД™Е‚y okreЕ›lenia takie, jak poЕ‚udniowa Palmira, perЕ‚a na morzu, poЕ‚udniowa stolica.








Armand Emmanuel Sophie Septemanie de Vignerot du Plessis duc de Richelieu urodziЕ‚ siД™ 25В wrzeЕ›nia 1766В roku we Francji, w jednej z najbardziej znanych i szanowanych europejskich rodzin. OtrzymaЕ‚ on wyЕ›mienite wyksztaЕ‚cenie. WЕ‚adaЕ‚ wieloma jД™zykami, m.В in. niemieckim, angielskim, wЕ‚oskim, rosyjskim. PodjД…Е‚ sЕ‚uЕјbД™ wojskowД… w Rosji, gdzie zdobyЕ‚ ogromny szacunek i cieszyЕ‚ siД™ bardzo dobrД… reputacjД…. ByЕ‚ on bardzo czД™sto dopuszczany do krД™gu doradcГіw Katarzyny II i zaprzyjaЕєniЕ‚ siД™ z pГіЕєniejszym nastД™pcД… tronu Aleksandrem I. Po objД™ciu wЕ‚adzy przez Aleksandra I, Richelieu poczД…tkowo zostaЕ‚ wyznaczony do objД™cia funkcji naczelnika Odessy, a w 1805В roku stanowiska generaЕ‚-gubernatora Noworosji.

Richelieu otworzył miasto na Europę i świat. Gdy przybył do Odessy, miasto praktycznie jeszcze nie istniało. Liczba mieszkańców zwiększała się z każdym rokiem, lecz w większości byli to osadnicy szukający przygód i łatwego zarobku. Jako utalentowany administrator Richelieu aktywnie włączył się w proces rozbudowy. Wykorzystał nieograniczone pełnomocnictwa, przychylność cara, a także znaczne środki finansowe dla budowy infrastuktury miasta jako ważnego punktu handlowego pomiędzy wschodnią a zachodnią Europą. Zorganizował eksport pszenicy, wprowadził ulgi dla zagranicznych przedsiębiorców, uwolnił wiele gałęzi przemysłu od wysokich podatków, obniżył cła, zaproponował wprowadzenie porto-franko, czyli wolnego portu. W okresie, kiedy administrował miastem, zostało wybudowanych wiele ulic, sadów, sobór, katolicka cerkiew, synagoga, szpital, teatr, koszary wojskowe, rynek, sieć wodociągów, liceum, gimnazjum, biblioteka, drukarnia. Za własne pieniądze Richelieu zakupił nasiona akacji i rozdawał je mieszkańcom, prosząc o zasianie i pielęgnowanie drzew. Rosną one w Odessie do dnia dzisiejszego.

Rozwijające się miasto portowe było otwarte dla przybywających gości. Niestety, tworzyło to również warunki sprzyjające rozwojowi niebiezpiecznych chorób. W latach 1812—1813 miasto zostało ogarnięte epidemią dżumy. Richelieu podjął w tym trudnym dla miasta momencie decyzje, dzięki którym epidemia została opanowana. Statki przypływające do portu były dokładnie sprawdzane i odkażane środkami chemicznymi. Zamknięto cerkwie, sądy, teatr. Wiedząc, że pieniądze mogą być żródłem przenoszonych zarazków, płukano je octem. Miasto podzielono na dzielnice. Zwłoki zmarłych były wywożone do ogromnej mogiły za miastem i zasypywane. Odessa znalazła się w pełnej izolacji, zamknięto port handlowy. Mieszkańcom zabroniono wychodzić z domów. Tętniące życiem miasto chwilowo przycichło.








W 1814В roku Richelieu otrzymaЕ‚ propozycjД™ objД™cia stanowiska premiera Francji i zrezygnowaЕ‚ z dalszego zarzД…dzania miastem, opuszczajД…c na zawsze OdessД™ oraz imperium rosyjskie. Е»egnaЕ‚y go tЕ‚umy mieszkaЕ„cГіw.

W 1817 roku imperator Aleksander I podpisał rozporządzenie dotyczące utworzenia w Odessie wolnego portu, czyli tak zwanego porto-franko. W wyniku tego rozporządzenia odeski port znalazł się poza granicą celną, a towary nie podlegały kontroli celnej i były zwolnione od cła. Rozporządzenie to, jak się później miało okazać, było kolejnym niesamowicie ważnym impulsem dla rozwoju ekonomicznego miasta, dzięki któremu Odessa stała się czwartym pod względem liczebności mieszkańców miastem, ustępując jedynie Petersburgowi, Moskwie i Warszawie. Zwolennikiem utworzenia strefy porto-franko był wcześniej Richelieu, a później graf Alexandre-Louis Andrault de Langeron, który objął funkcję zarządcy miasta w 1816 roku.








Dzięki porto-franko do miasta zaczęło przybywać więcej towarów, a port zaczął rozwijać się w błyskawicznym tempie.

W okresie zarzД…dzania miastem przez Langerona pojawiЕ‚a siД™ pierwsza miejska gazeta oraz powstaЕ‚ ogrГіd botaniczny.

7В maja 1823В roku stanowisko generaЕ‚-gubernatora Noworosji objД…Е‚ graf MichaiЕ‚ Siemionowicz Woroncow. W rosyjskiej armii trudno byЕ‚o znaleЕєД‡ generaЕ‚a o tak wysokim stopniu wyksztaЕ‚cenia. ZawdziД™czaЕ‚ je swojemu ojcu Semionowi Romanowiczowi Woroncowowi, ktГіry wiedziaЕ‚ doskonale, Ејe niedostateczne wyksztaЕ‚cenie lub jego brak negatywnie wpЕ‚ywa na rozwГіj kaЕјdego paЕ„stwa. MichaiЕ‚, po ukoЕ„czeniu nauki w Anglii i po uzyskaniu dyplomu uniwersytetu Cambridge, udaЕ‚ siД™ do Rosji w celu odbycia sЕ‚uЕјby wojskowej na Kaukazie, gdzie wyrГіЕјniЕ‚ siД™ odwagД…, dziД™ki czemu zaczД…Е‚ bardzo szybko piД…Д‡ siД™ po szczeblach kariery. MichaiЕ‚ Woroncow wЕ‚adaЕ‚ kilkoma jД™zykami, m.В in. angielskim, francuskim, grekД…, Е‚acinД…. W maju 1819В roku oЕјeniЕ‚ siД™ z PolkД…, ElЕјbietД… BranickД…. Kilka lat po Е›lubie, imperator Aleksander I poprosiЕ‚ go o pomoc w organizacji wЕ‚adzy w Besarabii, ktГіra zostaЕ‚a przyЕ‚Д…czona do Rosji w 1812В roku. WiosnД… 1823В roku Woroncow otrzymaЕ‚ nominacjД™ na stanowisko generaЕ‚-gubernatora Noworosji i wraz z rodzinД… udaЕ‚ siД™ do Odessy, ktГіra staЕ‚a siД™ nowym etapem w jego Ејyciu.

Woroncow, bД™dД…c generaЕ‚-gubernatorem Noworosji, znacznie przyczyniЕ‚ siД™ do rozwoju miasta. OdessД™ uczyniЕ‚ gЕ‚Гіwnym targowym miastem na poЕ‚udniu Rosji i doprowadziЕ‚ do przedЕ‚uЕјenia statusu porto-franko. UkoЕ„czyЕ‚ budowД™ NikoЕ‚ajewskiego bulwaru, ktГіry dopiero w pГіЕєniejszych latach otrzymaЕ‚ nazwД™ Primorskiego, a budowa ktГіrego zostaЕ‚a rozpoczД™ta jeszcze za czasГіw grafa de Langerona. W krГіtkim czasie na jednym z koЕ„cГіw bulwaru zostaЕ‚ wybudowany wspaniaЕ‚y paЕ‚ac, a w 1841В roku sЕ‚ynne schody. Graf Woroncow dbaЕ‚ o rozwГіj i utrzymanie miejskich wodociД…gГіw oraz budowД™ parkГіw. DziД™ki jego staraniom otwarto miejskД… bibliotekД™. PowstaЕ‚o wiele hoteli oraz restauracji. Z portu, w pierwszy rejs, wyruszyЕ‚ wycieczkowy parostatek i rГіwnoczeЕ›nie planowano w przyszЕ‚oЕ›ci kolejne poЕ‚Д…czenia z wiД™kszymi portami morza Czarnego. RozwijaЕ‚a siД™ edukacja, a Odessa staЕ‚a siД™ kulturalnym i naukowym oЕ›rodkiem imperium.













W marcu 1845В roku Woroncow opuЕ›ciЕ‚ OdessД™ i udaЕ‚ siД™ na Kaukaz. Tempo rozwoju miasta spowolniaЕ‚o wskutek rozpoczД™tej w 1853В roku wojny krymskiej. Odessa znalazЕ‚a siД™ w strefie dziaЕ‚aЕ„ wojennych i zostaЕ‚a ostrzelana przez angielskie oraz francuskie statki, podejmujД…ce czД™ste prГіby wysadzenia w mieЕ›cie desantu. Jeden z pozostawionych przez angielsko-francuskie wojska statkГіw 30В kwietnia 1854В roku osiadЕ‚ na mieliЕєnie i zostaЕ‚ ostrzelany przez odeskie dziaЕ‚a. Jego zaЕ‚oga poddaЕ‚a siД™, a jedno z dziaЕ‚ do dziЕ› stoi na poczД…tku Primorskiego bulwaru w pobliЕјu budynku Rady Miejskiej.








Graf Woroncow zmarЕ‚ 6В listopada 1856В roku. Prochy maЕ‚ЕјeЕ„stwa Woroncow poczД…tkowo zostaЕ‚y pochowane w soborze Przemienienia PaЕ„skiego na placu Sobornym, jednak po jego zburzeniu przez wЕ‚adzД™ sowieckД…, zostaЕ‚y dziД™ki mieszkaЕ„com Odessy przeniesione i pochowane na jednym z miejskich cmentarzy.








Funkcję naczelnika miasta w latach trwania wojny krymskiej sprawował rosyjski graf Aleksander Grigoriewicz Stroganow. Stroganow urodził się 31 grudnia 1795 roku w Sankt Petersburgu. Służbę wojskową rozpoczął w wojskach artyleryjskich. Brał on udział m. in. w wojnach napoleońskich. Po powrocie do Rosji był adiutantem kniazia Wołkońskiego. W 1839 roku został wyznaczony do pełnienia funkcji ministra spraw wewnętrznych imperium rosyjskiego. W 1856 roku objął funkcję generał-gubernatora Noworosji i Besarabii. Dzięki jego staraniom w Odessie powstał pierwszy uniwersytet. Za jego rządów w porcie zniesiono status porto-franko. Graf Stroganow po objęciu funkcji naczelnika Odessy był zmuszony do zmierzenia się z narastającą paniką, która ogarnęła mieszkańców wskutek blokady miasta i portu przez statki angielsko-francuskie. Zorganizował ewakuację i wydał polecenia zmierzające do tego, aby nie dopuścić do jakichkolwiek prowokacyjnych działań ze strony wojsk rosyjskich. Po odstąpieniu wrogich statków, mógł spokojnie zająć się organizacją władz miejskich w Odessie. Swoimi działaniami doprowadził do rozpoczęcia budowy pierwszej linii kolejowej oraz połączył Odessę z jej przedmieściami. Wprowadził wiele reform, których efekty widoczne są do dnia dzisiejszego. Zrezygnował ze swojego stanowiska w sierpniu 1862 roku. Zmarł 2 sierpnia 1892 roku.

Stroganow byЕ‚ osobД… zamoЕјnД… i wielokrotnie urzД…dzaЕ‚ tzw. otwarte obiady. KaЕјdy mГіgЕ‚ wziД…Д‡ w nich udziaЕ‚. Specjalnie na tД™ okazjД™ jego kucharz przygotowywaЕ‚ osobliwe danie z pokrojonej na maЕ‚e kawaЕ‚ki polД™dwicy woЕ‚owej i pieczarek w sosie musztardowo-Е›mietanowym. WВ takich okolicznoЕ›ciach powstaЕ‚o danie, znane dzisiaj pod nazwД… Boeuf Stroganow.








PaweЕ‚ Eustachiewicz Kotsebue, rosyjski generaЕ‚, uczestnik wojny krymskiej, objД…Е‚ stanowisko generaЕ‚-gubernatora Noworosji i Besarabii 12В grudnia 1862В roku. RГіwnoczeЕ›nie zostaЕ‚ gЕ‚ГіwnodowodzД…cym odeskiego okrД™gu wojskowego. Za jego rzД…dГіw w mieЕ›cie, Odessa uzyskaЕ‚a poЕ‚Д…czenie kolejowe z Kijowem i Charkowem.








W latach 1867—1878 funkcję naczelnika sprawował Nikołaj Aleksandrowicz Nowosielski. Podobnie jak jego poprzednicy uczynił bardzo wiele dla miasta. Przede wszystkim rozwiązał problem z wodą. Życie mieszkańców Odessy stawało się bardziej komfortowe. W okresie, gdy miastem zarządzał Nowosielski, zwiększyła się ilość funkcjonariuszy policji oraz pracowników służb medycznych, a wiele ulic zostało oświetlonych.

W 1878В roku funkcjД™ zarzД…dcy miasta objД…Е‚ Grigorij Marazli. ZajmowaЕ‚ to stanowisko do 1895В roku. PoЕ›wiД™ciЕ‚ te lata sЕ‚uЕјbie miastu i jego mieszkaЕ„com. DziД™ki niemu w Odessie powstaЕ‚y miejska biblioteka publiczna, schronisko dla starcГіw oraz bezdomnych, a takЕјe stoЕ‚Гіwka dla bezdomnych dzieci. W mieЕ›cie pojawiЕ‚y siД™ pierwsze tramwaje zwane konkami, nastД…piЕ‚ rozwГіj kanalizacji i wodociД…gГіw, wybudowano pierwszД… w imperium rosyjskim stacjД™ bakteriologicznД…. PowstaЕ‚ ogromny Aleksandrowski park, wspГіЕ‚czeЕ›nie noszД…cy nazwД™ parku im. Tarasa Szewczenki, wybudowano szpital psychiatryczny, budynek teatru opery, odsЕ‚oniД™to pomnik Puszkina. Marazli zmarЕ‚ w Odessie 1В maja 1907В roku i zostaЕ‚ pochowany w greckiej cerkwi pod wezwaniem ЕљwiД™tej TrГіjcy.








Mimo doЕ›Д‡ mЕ‚odego wieku Odessa przeЕјywaЕ‚a wzloty i upadki. JuЕј od pierwszych lat powstania pokazaЕ‚a, Ејe jej drzwi sД… otwarte dla kaЕјdego. Praktycznie od samego poczД…tku Odessa byЕ‚a miД™dzynarodowym miastem, a olbrzymiД… czД™Е›Д‡ ludnoЕ›ci stanowili Е»ydzi. WedЕ‚ug oficjalnych dokumentГіw, w 1796В roku w Odessie mieszkaЕ‚o okoЕ‚o 2500В mieszkaЕ„cГіw, z czego 246В byЕ‚Рѕ narodowoЕ›ci Ејydowskiej. Na poczД…tku XX wieku Е»ydzi stanowili ponad 30В procent ludnoЕ›ci Odessy.

Żydowskie pogromy w Odessie miały miejsce kilkakrotnie. Bezpośrednią iskrą, która zapoczątkowała jeden z nich, było zabójstwo cara Aleksandra II Romanowa. Część prasy i opinii publicznej obarczyła Żydów winą za tę zbrodnię. Istniały również inne przyczyny pogromów. W większych miastach pojawiło się mnóstwo bezrobotnych. Dla wielu ludzi Żydzi byli pracodawcami, kredytodawcami lub dostawcami artykułów pierwszej potrzeby, a co za tym idzie, ekonomicznymi rywalami. Pierwszy pogrom żydowski w Odessie nastąpił w 1821 roku, a następne w 1871 oraz w 1881 roku. Najgorsze, niestety, miało dopiero nadejść i stało się to w październiku 1905 roku. W tym czasie do Żydów należała ogromna ilość sklepów i warsztatów. Wszystkie pomieszczenia należące do nich zostały spalone i zniszczone przez wściekłych mieszkańców. Wśród organizatorów pogromów byli urzędnicy i przedstawiciele władz lokalnych. W czasie pogromu zamordowano ponad 400 Żydów. Ponad 5000 osób doznało poważnych obrażeń, a jeszcze więcej pozostało bez dachu nad głową. Warto wspomnieć, że gdyby nie specjalnie zorganizowane oddziały samoobrony, to ofiar byłoby jeszcze więcej. Po zakończeniu tragicznych wydarzeń, około 50 000 Żydów wyjechało z Odessy. Od tej chwili Odessa przestała być przyjaznym miejscem dla ludności żydowskiej.

Pod koniec XIX wieku, Odessa stanowiЕ‚a miejsce ucieczki czЕ‚onkГіw wielu zagranicznych organizacji rewolucyjnych, ktГіre Е›ciЕ›le wspГіЕ‚pracowaЕ‚y z miejscowymi rewolucjonistami. Na poczД…tku XX wieku do rewolucyjnego ruchu doЕ‚Д…czyli robotnicy i studenci. Rewolucja w 1905В roku zakoЕ„czyЕ‚a w Odessie okres luzu i lekkomyЕ›lnoЕ›ci.

W 1918В roku wЕ‚adzД™ w mieЕ›cie objeli bolszewicy a nastД™pnie austriacko-niemieckie wojska. Po ich wycofaniu siД™ z Odessy miasto zostaЕ‚o podzielone na trzy czД™Е›ci, zarzД…dzane przez trzy rГіЕјne wЕ‚adze. ByЕ‚ to dla Rosji bardzo trudny okres. WЕ‚adze imperium byЕ‚y bezsilne, a wokГіЕ‚ narastaЕ‚o z kaЕјdym dniem niezadowolenie z ich rzД…dГіw. WЕ‚adza w mieЕ›cie w dalszym ciД…gu zmieniaЕ‚a siД™ kilkakrotnie, aЕј do lutego 1920В roku, kiedy to wЕ‚adzД™ objД™li sowieci.

Wielka wojna ojczyЕєniana w ZwiД…zku Radzieckim rozpoczД™Е‚a siД™ 22В czerwca 1941В roku.

5 sierpnia 1941 roku był początkiem bohaterskiej obrony Odessy w czasie II wojny światowej. Obrona miasta stała się przykładem kolektywnej współpracy jej obrońców. Odessa była pierwszym miastem ZSRR, które dało tak silny opór, przez co wróg poniósł odczuwalne straty zarówno w ludziach, jak i w sprzęcie bojowym. Wieczorem 16 października 1941 roku do miasta weszły pierwsze oddziały rumuńskiego wojska i rozpoczęły się długie miesiące okupacji. Odessa została wyzwolona 10 kwietnia 1944 roku. Specjalne odznaczenie za obronę Odessy, ustanowione jeszcze w czasie trwania okupacji, 22 grudnia 1942 roku, otrzymało około 30 000 osób. Odessa stała się jednym z pierwszych czterech miast–bohaterów. Zaszczytny tytuł otrzymał również Stalingrad, Leningrad i Sewastopol.

Po zakoЕ„czeniu wojny w mieЕ›cie powstaЕ‚o wiele nowych fabryk oraz zakЕ‚adГіw przemysЕ‚owych. Odeski port staЕ‚ siД™ najwaЕјniejszym portem na wybrzeЕјu morza Czarnego. Odessa wskutek dziaЕ‚aЕ„ radzieckiej wЕ‚adzy znalazЕ‚a siД™ jednak pod specjalnym nadzorem i utraciЕ‚a swГіj wczeЕ›niejszy koloryt.

Po upadku ZwiД…zku Radzieckiego w 1991В roku miasto pozostaЕ‚o w obszarze Ukrainy. ObudziЕ‚o siД™ z letargicznego snu i przypomniaЕ‚o sobie o swojej wyjД…tkowoЕ›ci. Ulice ponownie powrГіciЕ‚y do wczeЕ›niejszych, historycznych nazw. Obecnie Odessa przyciД…ga turystГіw z caЕ‚ego Е›wiata swoim wyjД…tkowym obliczem.




Spacer z dworca kolejowego do centrum starej Odessy


Jestem pewien, że dworzec kolejowy w Odessie zachwyci Cię. Zarówno od strony torów kolejowych, jak i od strony miasta, robi on niesamowite wrażenie. Marzenie grafa Woroncowa, aby w Odessie uruchomić kolej żelazną nie spełniło się za jego życia. Dopiero w 1863 roku w Sankt Petersburgu podjęto decyzję o budowie połączenia kolejowego pomiędzy tymi dwoma ważnymi miastami.

Budynek dworca w Odessie budowano w latach 1879—1883. Charakterystyczną cechą odeskiego dworca jest to, że tory kolejowe kończą się właśnie na nim. Większość dworców na świecie przyjmuje pociągi, z których wysiadają i wsiadają kolejni pasażerowie, a pociąg kontynuuje trasę. W Odessie pociąg trafia w ślepą uliczkę, lecz jak mawiają mieszkańcy, trafiając do Odessy nie ma sensu kontynuować dalszej podróży. A co? Zgadzam się z nimi całkowicie. Dworzec został wybudowany na podstawie projektu rosyjskiego architekta Wiktora Szretiera. W czasie II wojny światowej budynek dworca uległ zniszczeniu. Budowa nowego dworca trwała od listopada 1950 roku do lipca 1952. Uroczyste otwarcie nastąpiło 12 lipca. Nad wejściem głównym wybito trzy daty, rok 1905 w pamięć o pierwszej rewolucji, rok 1917 w pamięć o rewolucji październikowej oraz rok 1944, aby uczcić datę wyzwolenia Odessy spod okupacji rumuńskiej. Na szczycie budynku dworca widoczna jest grupa rzeźb, w centrum której znajduje się posąg kobiety z gołębiem pokoju w rękach, co ma symbolizować bohaterstwo mieszkańców Odessy w czasie II wojny światowej. Na odeskim dworcu kolejowym znajduje się praktycznie wszystko, co jest niezbędne dla pasażera, od poczty po salon fryzjerski, aptekę, przechowalnię bagażu, kioski z produktami spożywczymi i pamiątkami, restauracje i kawiarnie.













Skwer, leЕјД…cy w obrД™bie ogromnego placu przydworcowego, nazywany jest skwerem Puszkina i rozciД…ga siД™ z niego cudowny widok na ulicД™ PuszkiЕ„skД… prowadzД…cД… prosto do centrum Odessy. ZwrГіД‡ uwagД™ na ruch komunikacyjny odbywajД…cy siД™ na placu. Wydaje siД™ w pierwszym momencie, Ејe panuje na nim ogromny chaos, jednak po dЕ‚uЕјszej obserwacji okazuje siД™, Ејe wszystko odbywa siД™ bardzo sprawnie i bezkolizyjnie.

Bezpośrednio przed dworcem zatrzymują się marszrutki, którymi można dojechać do największego w tej części Europy placu targowego o nazwie "7 kilometr". Cena przejazdu wynosi 10 hrywien. Na słupku przystankowym wisi mały głośnik, z którego dosyć donośnie rozbrzmiewa żeński głos nawołujący do skorzystania z usług przewoźnika. Pamiętaj o tym, aby zająć miejsce z tyłu, jeżeli nie chcesz być ofiarą zobowiązaną przez kierowcę do zebrania opłaty od wszystkich pasażerów.








Bazar "7 kilometr" powstał w 1989 roku z inicjatywy ludzi, którzy wracając z zagranicznych podróży usiłowali sprzedać zakupione tam towary. Handel przywożonymi z zagranicy towarami był niezgodny z prawem, jednak ówczesne władze bardzo często przymykały na niego oczy. Odessa, jako portowe miasto, zawsze odznaczała się na tle innych miast Związku Radzieckiego. Mieszkało tutaj tysiące marynarzy, którzy przywozili z rejsów dosłownie wszystko, od gum do żucia, dżinsów, bielizny, kaset magnetofonowych po prezerwatywy, baterie, kolorowe czasopisma. Towar przywożony przez nich był rozchwytywany w błyskawicznym tempie. W sklepach brakowało wielu produktów, głównie butów i odzieży, a te występujące w sprzedaży były fatalnej jakości. Większość mieszkańców Odessy zna dzisiaj "7 kilometr" jako miejsce, gdzie można niedrogo kupić odzież, buty i inne przedmioty codziennego użytku. Oczywiście, w większości przypadków handlowcy oferują do sprzedaży podrobione towary. Bazar uważany jest za największy tego typu plac w Europie. Znajduje się on w odległości siedmiu kilometrów od centrum Odessy. Pracuje na nim około 60 000 osób i każdego dnia odwiedza go od 100 000 do 350 000, kupujących nie tylko z Ukrainy, ale także z Mołdawii, Białorusi oraz Rosji. Na "7 kilometrze" pracują obywatele około trzydziestu narodowości. Wyobraźcie sobie, że w administracji placu pracuje około 1500 osób, z czego samych osób sprzątających jest 400.













W pobliżu dworca położony jest ogromny plac wyłożony kostką brukową. Aby znaleźć się na nim, musimy przejść na drugą stronę ulicy znajdującym się bezpośrednio przy budynku dworca przejściem podziemnym. Korzystając z okazji możesz zaopatrzyć się w kartę SIM do telefonu korzystając z oferty mobilnego punktu sprzedaży. Gdy pierwszy raz zobaczyłem stoisko, o którym przed chwilą wspomniałem, nie mogłem uwierzyć, że pod parasolem można doładować konto. A jednak da się. Szybko i tanio. Idziemy dalej w kierunku Kulikowego Pola.



Kulikowe Pole w Odessie powstaЕ‚o na samym poczД…tku XIX wieku i byЕ‚o wielokrotnie wykorzystywane przez wojska, ktГіre kwaterowaЕ‚y w pobliЕјu. PoczД…tkowo ziemia naleЕјaЕ‚a do rodu wЕ‚aЕ›cicieli ziemskich Kulikowych. Pole stanowi swoisty kwadrat o powierzchni okoЕ‚o 10В hektarГіw pomiД™dzy ulicami ЕљredniofontaЕ„skД…, PirogowskД…, KanatnД… i WЕ‚oskim bulwarem.

Kulikowe Pole stanowi obecnie jeden z najwiД™kszych historycznych placГіw w Odessie. OdbywaЕ‚y siД™ na nim rГіЕјnego rodzaju Д‡wiczenia oraz musztry. Kulikowe Pole byЕ‚o wykorzystywane na przeЕ‚omie XIX i XX wiekГіw do grzebania zwЕ‚ok wiД™ЕєniГіw, ktГіrzy zginД™li podczas egzekucji w pobliskim wiД™zieniu. WВ 1918В roku plac byЕ‚ Е›wiadkiem rewolucji. WiД™kszoЕ›Д‡ rewolucjonistГіw, ktГіrzy podczas tamtych wydarzeЕ„ oddali swoje Ејycie, zostaЕ‚o pogrzebanych w jednej mogile, ktГіra znajduje siД™ od strony ulicy Kanatnej.








Na początku XX wieku, plac coraz częściej był wykorzystywany do celów rozrywkowych. Występowały tutaj cyrki, świętowano Nowy Rok, Boże Narodzenie, Wielkanoc. Po II wojnie światowej Kulikowe Pole ozdobiono kwietnikami oraz zasadzono na nim drzewa. W 1958 roku na placu wybudowano monumentalny budynek, obecnie siedzibę związków zawodowych. W 1967 roku w samym centrum placu odsłonięto pomnik Lenina i nazwę placu zmieniono na plac Rewolucji Październikowej. W 1990 roku władze miasta postanowiły ożywić stuletnią tradycję i wykorzystać Kulikowe Pole jako miejsce festynów, dziecięcych świąt, turniejów, dyskotek, występów popularnych artystów. W 2006 roku usunięto pomnik Lenina. Kulikowe Pole stało się geograficznym centrum miasta. Chodzą słuchy, że pod powierzchnią placu planowana jest budowa centrum targowo-rozrywkowego, jednak nie widziałem, aby odbywały się jakiekolwiek prace zmierzające w tym kierunku.








Stojąc na Kulikowym Polu nie sposób nie zauważyć znajdującej się pod numerem 66 przy ulicy Pantelejmonowskiej wspaniałej cerkwi ze złotymi kopułami. Jest to jedna z piękniejszych odeskich prawosławnych świątyń, monaster Św. Pantelejmona. Cerkiew została poświęcona 10 kwietnia 1896 roku. W 1923 roku władza sowiecka nakazała jej zamknięcie. Ponownie cerkiew oddano do użytku wiernych w czasie II wojny światowej 15 czerwca 1943 roku. W 1961 roku świątynię zamknięto, aby ponownie zezwolić na odprawianie mszy w 1990 roku.

No i tym sposobem dotarliśmy do jednej z najpiękniejszych ulic miasta. Ulica Puszkińska pojawiła się na mapie Odessy w 1827 roku i nosiła początkowo nazwę Włoska. Ulicą Puszkińską stała się dopiero 20 czerwca 1880 roku. W latach 1823—1824 mieszkał w jednej z jej kamienic wielki rosyjski poeta Aleksander Puszkin. Ulica Puszkińska biegnie od placu przy radzie miejskiej do placu przy dworcu kolejowym. Stanowi ona swoiste połączenie między dworcami morskim i kolejowym. Jej długość wynosi około dwóch kilometrów. Spacerując ulicą Puszkińską ma się wrażenie, że znajdujemy się w ocienionym tunelu, dzięki licznym drzewom znajdującym się po obydwóch stronach ulicy. Jest ona na całej długości wyłożona kostką brukową. Nasz spacer rozpoczniemy od końca ulicy. Jej administracyjny początek znajduje się przy skrzyżowaniu z ulicą Lanżeronowską. Warto przy okazji wspomnieć o ważnym fakcie, iż numeracja wszystkich ulic w centrum Odessy rozpoczyna się od strony morza. Bardzo ułatwia to orientację w mieście.



Pod numerem 79В przy ulicy PuszkiЕ„skiej znajduje siД™ przepiД™kny monaster Ељw. Eliasza, ktГіry powstaЕ‚ w 1884В roku w celu koordynowania pielgrzymek Rosjan na Е›wiД™tД… gГіrД™ Athos leЕјД…cД… w Grecji, organizacji noclegГіw oraz transportu dla pielgrzymГіw. Monaster zostaЕ‚ poЕ›wiД™cony w 1896В roku. Wybudowano go z cegЕ‚y, co stanowi w Odessie rzadkoЕ›Д‡. CegЕ‚y dostarczano z Teodozji, a nawet z Konstantynopola.













Po przeciwnej stronie ulicy, pod numerem 72В poЕ‚oЕјony jest centralny uniwersalny sklep, ktГіry zostaЕ‚ wybudowany w 1959В roku. Na jego miejscu wczeЕ›niej znajdowaЕ‚a siД™ fabryka papierosГіw braci Popow. W czasie wojny zostaЕ‚a ona zniszczona w wyniku bombardowania.

Jednym z najbardziej znanych produktГіw fabryki byЕ‚y popularne papierosy Salve. ZwiД…zek Radziecki wzbogaciЕ‚ Е›wiatowД… pracД™ pojД™ciem przerwy na papierosa. Papierosy Salve byЕ‚y podobno nieodЕ‚Д…cznД… czД™Е›ciД… tego Е›wiД™tego rytuaЕ‚u. WyrГіЕјniaЕ‚o je to, Ејe posiadaЕ‚y one filtr.








Znajdujemy się przy skrzyżowaniu ulicy Wielkiej Arnauckiej oraz Puszkińskiej. Warto w tym miejscu zatrzymać się i wspomnieć o słynnych odeskich katakumbach, które znajdują się praktycznie pod naszymi nogami. Nierozerwalnie związane są one z historią miasta.



Po raz pierwszy słowa katakumby użyli rzymianie, aby określić miejsce na ulicy Via Appia, gdzie wydobywano skałę pochodzenia wulkanicznego używaną przez nich do budowy umocnień. Nazwa katakumby oznacza cmentarz podziemny w postaci systemu korytarzy biegnących zazwyczaj w kilku kondygnacjach, wydrążonych bardzo głęboko w ziemi.

Odeskie katakumby to sieć podziemnych korytarzy i tuneli. Mają one łączną długość około 2500 kilometrów. Dla porównania, paryskie katakumby mają około 300 kilometrów długości, natomiast rzymskie około 500. Podziemne labirynty powstały w wyniku wydobycia wapnia, który służył do budowy odeskich kamienic. W miarę rozwoju miasta wydobycie niezbędnego budulca odbywało się nie tylko w strefie przymorskiej, ale również w pobliżu dzisiejszego centrum. Wydobycie odbywało się początkowo bardzo chaotycznie i bez żadnego konkretnego planu.








Katakumby bardzo często były wykorzystywane przez kontrabandzistów i zwykłych bandytów, ale również przez młodzież, która w latach 20-tych XX wieku, w podziemnych labiryntach czytała, w tajemnicy przed władzą, wiersze Puszkina. Warto wiedzieć, że na podwórkach wielu odeskich kamienic znajdują się do dnia dzisiejszego studnie, którymi można dostać się do katakumb. Przestępcy przetrzymywali w katakumbach zagrabione przedmioty i czuli się w nich niesamowicie bezpiecznie. W przeciwieństwie do stróżów porządku znali oni doskonale labirynty korytarzy. Katakumby stanowiły również schronisko dla najbiedniejszych, dla zbiegłych wieśniaków, a także dla wszystkich, którzy byli ścigani przez prawo. W okresie wojny domowej katakumby chroniły bolszewików, a robotnicy trzymali w nich broń.

Podczas 73-dniowej obrony Odessy w 1941В roku oraz w okresie okupacji miasta, katakumby sЕ‚uЕјyЕ‚y partyzantom w walce z niemieckimi i rumuЕ„skimi wojskami okupacyjnymi. StaЕ‚y siД™ miejscem dyslokacji jednego z wiД™kszych oddziaЕ‚Гіw partyzanckich.

Historię ruchu partyzanckiego w Odessie można podzielić na dwa okresy. Pierwszy okres to przełom lat 1941—1942, kiedy do katakumb schodzili ludzie wypełniając rozkazy swoich przełożonych. Działania powstałych w ten sposób oddziałów koordynowali oficerowie wywiadu. Drugi okres to ostatnie miesiące okupacji. W okresie tym oddziały były organizowane przez ochotników i osoby, które chciały w ten sposób osiągnąć określony autorytet przed wejściem do miasta oddziałów Czerwonej Armii. Jeżeli na początku okupacji pod ziemię zeszło kilkaset osób, to w ostatnich miesiącach było już ich nawet kilka tysięcy. Na przełomie lat 1941—1942 oddziały były formowane pośpiesznie, a ich członkowie nie mieli pojęcia o specyfice partyzanckiej służby. Oddziały składały się z ludzi, którzy zarówno moralnie, jak i fizycznie, nie byli przygotowani do stawianych przed nimi zadań. Oddziały, które zeszły do katakumb oraz te, które pozostały na powierzchni, wspólnie prowadziły walkę w celu destabilizacji wojsk okupanta. Pod koniec lipca 1941 roku stało się jasne, że wojska radzieckie przegrały pograniczną walkę z wojskami rumuńsko-niemieckimi i wycofują się w głąb kraju. Pojawiło się niebezpieczeństwo, że Odessy nie da się obronić i że wcześniej czy później zostanie zdobyta przez faszystowską sojuszniczą armię. Dowództwo NKWD podjęło wówczas decyzję o przystąpieniu do opracowania sekretnej operacji. Jednym z jej dowódców miał być człowiek, który pojawił się w Odessie 19 lipca 1941 roku. Posługiwał się on nazwiskiem Paweł Badajew. W rzeczywistości był to oficer NKWD, Władimir Mołodcow. Wraz z nim przyjechała grupa dziesięciu czekistów. W katakumbach postanowiono zorganizować główną siedzibę uderzenia na wojska rumuńskie i niemieckie w przypadku, gdy dojdzie do okupacji Odessy. Był to główny cel operacji, którą miał dowodzić Mołodcow ze swoimi ludźmi.

W okresie, gdy faszystowskie wojska nacierały na miasto, w katakumbach przygotowywano pomieszczenia dla grup dywersyjnych, gromadzono broń, żywność, ubrania, środki łączności, wodę, lekarstwa. Mołodcow, w związku z tym, że nie znał miejscowej ludności, przy doborze oddziału musiał oprzeć się na opinii odeskiego NKWD, co później miało ogromne znaczenie. 16 października 1941 roku, po wycofaniu się armii radzieckiej, na półwysep krymski do Odessy weszły pierwsze oddziały wojsk rumuńsko-niemieckich. Partyzanci zeszli do katakumb kilka dni przed wycofaniem się wojsk. Grupa Mołodcowa (Badajewa) liczyła wtedy około 80 osób. Oddział partyzancki rozpoczął przygotowania do akcji dywersyjnych. Jeszcze przed wejściem wojsk faszystowskich do Odessy w rękach wywiadu znalazły się plany rozmieszczenia wojsk w okupowanym mieście. Budynek głównej siedziby NKWD przeznaczony był dla dowództwa wojsk rumuńskich i rumuńskiego kontrwywiadu. Przed opuszczeniem Odessy, pod siedzibą NKWD zostały przez saperów Armii Czerwonej podłożone materiały wybuchowe. 22 pażdziernika 1941 roku budynek został wysadzony zamieniając się w ruinę. W wyniku wybuchu zginęło 135 rumuńskich i niemieckich oficerów. W mieście rozpoczął się terror. Wydano rozkaz, aby powiesić 200 osób za każdego zabitego oficera i 100 osób za każdego zabitego żołnierza. Ludzi rozstrzeliwano i wieszano bezpośrednio na ulicach. Przez kilka dni zginęło około 30000 tysięcy mieszkańców Odessy.

W listopadzie 1941В roku dywersanci otrzymali informacjД™ o specjalnym pociД…gu, ktГіry bД™dzie zmierzaЕ‚ w kierunku Odessy. Jechali w nim rumuЕ„scy oraz niemieccy oficerowie, a takЕјe wysoko postawieni urzД™dnicy. 17В listopada grupa partyzantГіw wyszЕ‚a z katakumb i zaminowaЕ‚a tory kolejowe. PociД…g wyleciaЕ‚ w powietrze. Z jego gruzГіw wyciД…gniД™to ciaЕ‚a okoЕ‚o 250В zabitych.

W czasie okupacji Odessy w katakumbach działało około dwunastu oddziałów partyzantów o łącznej ich liczbie około 1500 osób. Przed oddziałami było postawione bardzo ważne zadanie, aby informować ludność Odessy o sytuacji na froncie. Rumuńska i niemiecka propaganda przekonywała mieszkańców, że Moskwa została zdobyta oraz o tym, że wojska radzieckie są w rozsypce, a sam Stalin uciekł do Ameryki. Ogromny udział w walce z okupantem miała ówczesna młodzież. Informowała ona partyzantów o wszystkim, co dzieje się w mieście, o pociągach przyjeżdżających do miasta, a także o jakichkolwiek, nawet nieistotnych dla osób postronnych ruchach rumuńskich i niemieckich okupantów, którzy początkowo próbowali nawet betonować niektóre wyjścia z katakumb. Stawiali przy nich strażników oraz wpuszczali do środka trujące gazy. W późniejszym okresie do walki z dywersantami rumuński kontrwywiad zaczął wykorzystywać rosyjskich białych oficerów służących w ich szeregach i pamiętających jeszcze lata wojny domowej w Rosji. Niektórzy z nich doskonale znali odeskie katakumby.

Rumuńskiemu kontrwywiadowi udało się zwerbować jednego z dowódców oddziału, który funkcjonował na powierzchni. 9 lutego 1942 roku wskutek zdrady został aresztowany dowódca głównego oddziału Mołodcow, a później inni jego członkowie oraz współpracujący z nimi mieszkańcy Odessy. W tym samym czasie, zwerbowany przez rumuński kontrwywiad oficer Anton Fiedorowicz-Bojko zdradził, gdzie znajdują się tajne wejścia do katakumb i partyzancki oddział został praktycznie zablokowany pod ziemią. Podczas próby przedostania się na powierzchnię, większość z nich zginęła, a pozostali dostali się do niewoli. Aresztowani Mołodcow i reszta oddziału poddani zostali torturom. Wszystkich rozstrzelano latem 1942 roku. Dzięki zeznaniom Antona Fiedorowicza aresztowano jeszcze 265 osób, jednak zlikwidowanie oddziałów partyzanckich okupantom nigdy się nie udało.

10 kwietnia 1944 roku do Odessy weszły oddziały radzieckie. W walkach ulicznych pomocy udzielili im partyzanci, którzy opuścili podziemne korytarze. Po wyzwoleniu miasta pojawiła się możliwość uzyskać dokładną informację o tym, co stało się z oddziałem Mołodcowa i sekretną operacją NKWD. Wywiad przeprowadził dokładne śledztwo, w wyniku którego zdrajcy zostali aresztowani, a następnie rozstrzelani. Niestety, ciała kapitana Mołodcowa nigdy nie odnaleziono.

Wskutek dywersyjnej dziaЕ‚alnoЕ›ci partyzantГіw w okolicach Odessy zginД™Е‚o okoЕ‚o 5000В ЕјoЕ‚nierzy i oficerГіw armii rumuЕ„sko-niemieckiej, doprowadzono do zniszczenia 27В pociД…gГіw z broniД…, zburzono 16В mostГіw, podpalono i wysadzono 2В czoЕ‚gi, 248В maszyn bojowych, 13В armat, zniszczono 82В kilometry kabli telefonicznych.



WyjdЕєmy na powierzchniД™. Za skrzyЕјowaniem z ulicД… WielkД… ArnauckД… znajduje siД™ kamienica pod numerem 59, ktГіra bardzo czД™sto nazywana jest kamienicД… z obrazkami w kalejdoskopie. ZostaЕ‚a ona zaprojektowana przez polskiego architekta Lwa WЕ‚odeka i wybudowana w 1893В roku.













Kilka krokГіw dalej ulica PuszkiЕ„ska przecina ulicД™ BazarnД…. KilkadziesiД…t metrГіw stД…d znajduje siД™ kamienica przy ulicy Bazarnej 33. Pierwsze lata swojego Ејycia spД™dziЕ‚ w niej WЕ‚adimir Е»abotyЕ„ski, Ејydowski lider ruchu syjonistycznego, pisarz, poeta, tЕ‚umacz i publicysta, zwolennik utworzenia paЕ„stwa Ејydowskiego w Palestynie oraz masowej emigracji Е»ydГіw z Europy.

Na fasadzie kamienicy przy ulicy Jewriejskiej 1, w ktГіrej przez jakiЕ› czas mieszkaЕ‚ pisarz, umieszczono tablicД™ pamiД…tkowД… przypominajД…cД… o tym wielkim czЕ‚owieku. Jego nazwiskiem nazwana jest rГіwnieЕј jedna z ulic Odessy. 2В wrzeЕ›nia 2015В roku, w ramach obchodГіw dnia miasta, na alei gwiazd odsЕ‚oniД™to nowД… gwiazdД™, poЕ›wiД™conД… WЕ‚odzimierzowi Е»abotyЕ„skiemu.



Włodzimierz Żabotyński planował spektakularny zamach w Monachium. Grupa zabójców miała zamordować kilku wysokich rangą działaczy NSDAP w Monachium. Mieli być oni na tyle ważni, aby na ich pogrzeb przyjechał Führer i jego współpracownicy: Goebbels, Hess, Himmler oraz Göring. Żydowscy zamachowcy mieli umieścić w jednej z trumien materiały wybuchowe. Do zamachu nie doszło ze względu na to, że grupa potencjalnych zamachowców została rozbita z powodu antysemickich prześladowań i prawdopodobnie nie byłaby w stanie wykonać tak skomplikowanej misji.








Na rogu ulicy Puszkińskiej i Bazarnej, pod numerem 51, znajduje się kamienica nazwana przez mieszkańców Odessy domem z aniołem. Znajduje się w nim dziecięce rehabilitacyjne centrum dla dzieci-inwalidów. Kamienica została wybudowana w latach 1992—1995.



W kamienicy przy ulicy Bazarnej 40, 3В listopada 1895В roku urodziЕ‚ siД™ wielki poeta Eduard Gieorgiewicz Bagrycki. Na fasadzie kamienicy odsЕ‚oniД™to tablicД™ pamiД…tkowД….








Kilka kroków dalej, w kamienicy pod numerem 47, znajduje się obecnie szkoła sportowa. W 1880 roku kamienica była naocznym świadkiem czynności związanych z planowaniem zamachu na cara Aleksandra II podczas jego podróży z Odessy na Krym. Podróż cara miała odbyć się w maju 1880 roku. Miał on przybyć do Odessy pociągiem, a następnie kontynuować podróż parostatkiem. Rewolucjoniści, którzy wynajęli jedno z pomieszczeń w kamienicy, zamierzali pod ulicą Puszkińską wykopać tunel, aby umieścić w nim materiały wybuchowe. W pewnym momencie okazało się, że podróż cara została odłożona i zaprzestano prac nad tunelem. Podróż cara, jak się później okazało, odbyła się w planowanym wcześniej terminie, jednak zamachowcy nie byli już w stanie dokończyć tunelu i zagrozić życiu cara.








Pod numerem 37, przy skrzyżowaniu z ulicą Troicką, znajduje się przepiękna kamienica, wybudowana w latach 1913—1914, należąca niegdyś do odeskiego przedsiębiorcy Aswadurowa. Niestety, kamienica znajduje się obecnie w bardzo złym stanie. Figurki umieszczone na fasadzie, przymocowane są do niej metalowymi obręczami, aby nie stwarzały zagrożenia dla przechodniów.



W stojД…cej kilka krokГіw dalej, kamienicy numer 31, znajdowaЕ‚y siД™ niegdyЕ› magazyny kupca Rabinowicza. KamienicД™ wybudowano w 1848В roku.



Trzy kamienice, poЕ‚oЕјone po dwГіch rГіЕјnych stronach ulicy PuszkiЕ„skiej, pod numerami 27, 28 iВ 29, naleЕјaЕ‚y do znanego w Odessie przedsiД™biorcy Artura Antonowicza Anatry.























Były one wybudowane w latach 1883—1884 na podstawie projektów architekta Feliksa Gąsiorowskiego. Artur Antonowicz Anatra był właścicielem zakładów lotniczych w Odessie i równocześnie pełnił w nich rolę głównego konstruktora. Samoloty, które zbudowano w zakładach Anatry, były wykorzystywane w lotnictwie rosyjskim jako samoloty rozpoznawcze oraz bombowe.

Jednym z pilotГіw-oblatywaczy w zakЕ‚adzie byЕ‚ Siergiej Utoczkin, ktГіremu brat Artura, Henryk, uwiГіdЕ‚ ЕјonД™. Rodzina AnatrГіw w 1917В roku opuЕ›ciЕ‚a OdessД™ i dalsze ich losy sД… bardzo maЕ‚o znane.








Kamienica z charakterystycznД… basztД… na dachu nosi numer 21В i zostaЕ‚a wybudowana w 1953В roku. Baszta byЕ‚a przeznaczona do oЕ›wietlenia wewnД™trznych schodГіw znajdujД…cych siД™ na klatce schodowej kamienicy.













Przy ulicy Puszkińskiej 18 znajduje się budynek byłej brodzkiej synagogi. Synagoga została wybudowana w latach 1863—1870 ze środków przesiedleńców z Austro-Węgier, z miasteczka Brody, które znajduje się obecnie w obwodzie lwowskim. W pomieszczeniach byłej synagogi znajduje się miejskie archiwum.



Przy skrzyЕјowaniu ulic PuszkiЕ„skiej i Bunina, pod numerem 15В przy ulicy Bunina, znajduje siД™ wspaniaЕ‚y budynek, utrzymany w Е›redniowiecznym stylu z mauretaЕ„skimi akcentami. Jest to budunek odeskiej filharmonii.








W budynku filharmonii, we wrześniu każdego roku, odbywa się festiwal jazzowy Odessa Jazz-Fest. Dzięki Leonidowi Utiosowowi, Odessa w czasach Związku Radzieckiego była nie tylko stolicą humoru, ale i stolicą jazzu. Nic dziwnego, że głównym sloganem festiwalu jazzowego, który odbywa się w Odessie od 2001 roku, jest określenie Odessy jako miejsca narodzin jazzu. Impreza ta gromadzi znanych na całym świecie wykonawców z różnych krajów od Europy do Ameryki. W sali filharmonii w Odessie odbywają się koncerty światowych gwiazd wykonujących zarówno klasyczne, jak i całkiem nowe dzieła tego muzycznego gatunku. Po ulicach Odessy kursuje specjalny jazzowy tramwaj. Świąteczny nastrój w centrum miasta wspierają występy muzyków przy pomniku Leonida Utiosowa w miejskim sadzie, w pobliżu opery oraz przy pomniku diuka de Richelieu. Jazz słychać również na kutrach płynących w pobliżu wybrzeża. Festiwalowi towarzyszą ponadto różnego rodzaju pokazy.

BezpoЕ›rednio przy budynku filharmonii znajduje siД™ tzw. wЕ‚oskie podwГіrko. ZostaЕ‚o zaprojektowane przez wЕ‚oskiego architekta Aleksandra Bernardacci i wybudowane w stylu wЕ‚oskiego gotyku z elementami renesansu. Marmurowe Е‚uki nad oknami, naroЕјne postrzД™pione wieЕјyczki, wЕ‚oskie balkony, chimery w postaci smokГіw, utrzymane zostaЕ‚y w bardzo dobrym stanie.













Przejdźmy kawałek ulicą Bunina, aby stanąć na moście Kotsebue, położonym nad Dewolanowskim spuskiem. Most został nazwany na cześć Pawła Eustachiewicza Kotsebue, rosyjskiego generała i uczestnika wojny krymskiej, który objął stanowisko generał-gubernatora Noworosji i Besarabii 12 grudnia 1862 roku, równocześnie stając się głównodowodzącym odeskiego okręgu wojskowego. Za jego rządów Odessa uzyskała połączenie kolejowe z Kijowem i Charkowem. Most został wybudowany w latach 1889—1892. Jako ciekawostkę warto przytoczyć fakt, że sam Kotsebue w okresie, gdy zarządzał miastem, był przeciwnikiem budowania mostu w tym miejscu.



Kilka krokГіw za mostem Kotsebue, pod numerem 5В przy ulicy Bunina, znajduje siД™ budynek bД™dД…cy obecnie w fatalnym stanie, pamiД™tajД…cy jednak rok 1825, kiedy to spotykaЕ‚ siД™ w nim Adam Mickiewicz z JoannД… ZaleskД….

Podczas pobytu w Odessie Adam Mickiewicz zwiД…zany byЕ‚ rГіwnieЕј z KarolinД… SobaЕ„skД…. ByЕ‚a ona piД™knД… i inteligentnД… kobietД…, sЕ‚ynД…cД… z bujnego temperamentu. Opowiadano o niej mnГіstwo rГіЕјnych historii zwiД…zanych z jej licznymi romansami. UwaЕјano rГіwnieЕј, Ејe SobaЕ„ska byЕ‚a rosyjskД… agentkД….








WrГіД‡my jednak na ziemiД™ i skierujmy nasze kroki w stronД™ kamienicy numer 24В przy ulicy Bunina. Kamienica zostaЕ‚a zaprojektowana w 1825В roku przez Giovaniego Frapolli, mЕ‚odszego brata Franza Frapolli. Kamienica, naleЕјaЕ‚a niegdyЕ› do rodziny Falz-FeinГіw, do ktГіrej naleЕјaЕ‚ rГіwnieЕј m. in. sЕ‚ynny dom z atlantami przy ulicy Gogola. Tam jeszcze, oczywiЕ›cie, dojdziemy, a teraz zwrГіД‡ uwagД™ na pamiД…tkowД… tablicД™ na fasadzie kamienicy poЕ›wiД™conД… jednemu z najwybitniejszych mieszkaЕ„cГіw Odessy, radzieckiemu skrzypkowi Ејydowskiego pochodzenia, absolwentowi muzycznej szkoЕ‚y profesora Piotra Stolarskiego, Dawidowi Fiodorowiczowi Ojstrachowi. UrodziЕ‚ siД™ on w tej kamienicy 30В wrzeЕ›nia 1908В roku i mieszkaЕ‚ do 1932В roku do czasu wyjazdu do Moskwy. TablicД™ odsЕ‚oniД™to w 2003В roku.













Wróćmy znowu na skrzyżowanie przy filharmonii i popatrzmy na dach kamienicy od strony ulicy Bunina. Widzisz siedzącego na dachu kota-rabusia, trzymającego w łapach skradzione parówki? Autor jest nieznany, jednakże oczywistym jest, że musiał on kochać koty, które stanowią żywy symbol miasta.

Kto oglД…daЕ‚ polsko-radzieckД… komediД™ Juliusza Machulskiego "Deja vu"? Z pewnoЕ›ciД… skojarzysz kamienicД™, przed ktГіrД… siД™ znaleЕєliЕ›my. MieszkaЕ‚ w niej gЕ‚Гіwny bohater filmu, w ktГіrego rolД™ wcieliЕ‚ siД™ Jerzy Stuhr. Akcja filmu toczy siД™ w Chicago i Odessie w roku 1925. CzЕ‚onek gangsterskiej rodziny, Mick Nich, daje cynk policji o planowanym transporcie alkoholu i ucieka do Odessy, skД…d wywodzili siД™ jego przodkowie. Mafijna amerykaЕ„ska rodzina wysyЕ‚a za nim Johna Pollacka, zawodowego mordercД™ o polskich korzeniach, ktГіrego w filmie w sposГіb perfekcyjny zagraЕ‚ wspomniany wczeЕ›niej Jerzy Stuhr. Pollack jedzie do Odessy udajД…c entomologa, na miejscu jednak napotyka na wiele przeszkГіd, ktГіre uniemoЕјliwiajД… mu wykonanie zadania.

TrochД™ mnie poniosЕ‚o. Wracam natychmiast do roli Twojego przewodnika.



Architektem charakterystycznej kamienicy z różową fasadą i wspaniałymi dekoracjami, położonej pod numerem 15 przy ulicy Puszkińskiej, był wspomniany wcześniej architekt Bernardacci. Budowę ukończono w 1899 roku i znajdował się w niej luksusowy hotel "Bristol". Wyposażony był w windę, telefony, centralne ogrzewanie. Obsługa była na najwyższym poziomie. Pracownicy hotelu porozumiewali się po francusku, niemiecku, włosku i nawet po polsku. Dodatkowo można było skorzystać z wyśmienitej restauracji. W czasach władzy sowieckiej hotel nosił nazwę "Czerwony". Nazwa "Bristol" powróciła dopiero 15 grudnia 2010 po długoletnim remoncie. Obecnie jest to 5-gwiazdkowy hotel.








Kamienica pod numerem 13 staЕ‚a siД™ poniekД…d sprawczyniД… tego, Ејe ulica zmieniЕ‚a nazwД™ z WЕ‚oskiej na PuszkiЕ„skД…. ByЕ‚a ona wybudowana w 1821В roku i poczД…tkowo znajdowaЕ‚ siД™ w niej hotel Du Nord, w ktГіrym na miesiД…c, po przybyciu do Odessy 3В lipca 1823В roku, zatrzymaЕ‚ siД™ Aleksander Puszkin. Obecnie znajduje siД™ w nim muzeum im. Puszkina, ktГіre otwarto 18В lipca 1961В roku. Przed kamienicД… 4В czerwca 1999В roku postawiono pomnik wielkiego rosyjskiego poety. Puszkin Aleksander Siergiejewicz byЕ‚ jednym z najwybitniejszych rosyjskich pisarzy i przedstawicieli romantyzmu rosyjskiego oraz klasykГіw literatury rosyjskiej.








NapisaЕ‚ on m. in. dramaty "Borys Godunow", "GoЕ›Д‡ kamienny", a takЕјe poematy "Jeniec Kaukazu", "Fontanna Bachczysaraju", "Cyganie", "Eugeniusz Oniegin", "JeЕєdziec miedziany". ByЕ‚ rГіwnieЕј autorem wielu bajek, wierszy oraz powieЕ›ci.



Pomnik Aleksandra Puszkina przedstawia poetД™ w krГіtkim fraku, pantalonach, w cylindrze, trzymajД…cego w rД™kach laseczkД™, z ktГіrД… bardzo rzadko siД™ rozstawaЕ‚.








Naprzeciwko muzeum im. Puszkina, na podwГіrzu kamienicy przy ulicy PuszkiЕ„skiej 12, znajduje siД™ graffiti wymalowane w stylu koЕ„ca XVIII i poczД…tku XIX wieku symbolizujД…ce OdessД™ jako okno do Europy.



Przy skrzyżowaniu ulic Puszkińskiej i Greckiej znajduje się kamienica pod numerem 9, przypominająca wyglądem pałac. Należała ona niegdyś do kupca Abazy. Kamienicę wybudowano w latach 1856—1858. W 1890 roku, po bankructwie kolejnego właściciela, kamienica przeszła we własność miasta i utworzono w niej męskie gimnazjum. Obecnie znajduje się w nim muzeum zachodniej i wschodniej sztuki.








Odpocznijmy chwilę od ulicy Puszkińskiej i przejdźmy ulicą Grecką do jednego z najwspanialszych mostów Odessy, który położony jest nad Polskim oraz Dewolanowskim spuskiem. Jest to Stroganowski most, nazwany tak w pamięć o zasłużonym zarządcy miasta, grafie Aleksandrze Grigoriewiczu Stroganowie. Budowę mostu rozpoczęto w 1851 roku, a ukończono w 1863 roku. Z racji ogromnej ilości prób samobójczych most nazywano mostem samobójców. Aby uniemożliwić niedoszłym samobójcom próbę targnięcia się na własne życie, powiększono wysokość ogrodzenia po obu stronach mostu.













WrГіД‡my z powrotem i popatrzmy na budynek pod numerem 10В przy ulicy PuszkiЕ„skiej. ZostaЕ‚ on wybudowany w 1903В roku na podstawie projektu architekta Bernardacci. Obecnie znajduje siД™ w nim siedziba banku "Porto-Franko".



Kamienica stojД…ca w sД…siedztwie banku, pod numerem 8, zostaЕ‚a wybudowana w 1881В roku.

W latach 1937—1944 mieszkał w niej profesor Piotr Salomonowicz Stolarski, wybitny artysta Związku Radzieckiego, nauczyciel, założyciel muzycznej szkoły w Odessie, radziecki skrzypek i pedagog, kawaler orderu Czerwonego Sztandaru Pracy.








Naprzeciwko kamienicy przy ulicy PuszkiЕ„skiej 8В znajduje siД™ piД™kna kamienica pod numerem 7. ZostaЕ‚a ona wybudowana w 1908В roku i byЕ‚a wЕ‚asnoЕ›ciД… przedsiД™biorcy Ralle, ktГіry jako pierwszy w Rosji otworzyЕ‚ zakЕ‚ad produkujД…cy kosmetyki.













W kamienicy numer 6В mieЕ›ciЕ‚ siД™ pod koniec XIX wieku hotel "Paryski". ZnajdowaЕ‚o siД™ w nim 85В komfortowych pokoi. KamienicД™ wybudowano w 1835В roku na podstawie projektu architekta Francesco Boffo.



Kamienica pod numerem 4В przy skrzyЕјowaniu z ulicД… DeribasowskД… byЕ‚a wЕ‚asnoЕ›ciД… naczelnika Odessy, Grigorija Marazli. Na fasadzie kamienicy, wybudowanej w 1856В roku, zostaЕ‚a umieszczona tablica pamiД…tkowa z napisami w jД™zyku rosyjskim oraz greckim informujД…ca o fakcie, Ејe mieszkaЕ‚ w niej mecenat i naczelnik miasta Grigorij Grigoriewicz Marazli.








Puszkińska ulica kończy się w tym miejscu. Przepraszam, ona w tym miejscu oczywiście się zaczyna, przecież wspominałem wcześniej o numeracji ulic. Niemniej jednak zwróć uwagę na charakterystyczną żółtą kostkę brukową, położoną przy skrzyżowaniu ulicy Puszkińskiej i Lanżeronowskiej. W połowie lat 40-tych XIX wieku miejskie władze postanowiły kostką z domieszką piasku i gliny wyłożyć powierzchnię placu na rogu wspomnianych ulic. Kostka w czasie deszczu stawała się jednak zbyt śliska, przez co bardzo często wywracały się na niej konie ciągnące ciężkie wozy z pobliskiego portu. Doświadczenie uznano za nieudane, jednak wyłożonej kostki nie usunięto.













CaЕ‚kiem niedawno, przy ulicy LanЕјeronowskiej, powstaЕ‚y kolejne atrakcje turystyczne. Kotwica, stanowiД…ca turystyczny logotyp Odessy, byЕ‚a postawiona w tym miejscu w 2012В roku i natychmiast staЕ‚a siД™ kolejnД… wizytГіwkД… miasta. Kotwica z czterema hakami znajduje siД™ rГіwnieЕј w herbie oraz na fladze Odessy. ZresztД… nie jest to jedyna kotwica stanowiД…ca w pewnym sensie swoisty symbol morskiego miasta.



Kilka kroków dalej możesz zobaczyć potężną kotwicę z ogromnym łańcuchem. Jest to niezwykle popularne miejsce wśród turystów do wykonania pamiątkowego zdjęcia. Nie jedyne miejsce oczywiście.








Na chodniku, 3 września 2014 roku, utworzono aleję gwiazd Odessy, która ofiarowała światu mnóstwo znanych osobistości. Każdego roku na alei przybywają kolejne gwiazdy. Pierwsza gwiazda została poświęcona…Odessie. Zaś kolejne poświęcono m. in takim osobom, jak Michaił Żwaniecki, Anna Achmatowa, Jurij Olesza, Izaak Babel, Leonid Utiosow, Władimir Żabotyński, Swiatosław Richter, Eduard Bagrycki, Wasilij Kandyński czy Piotr Stolarski.


















A przed nami niewielka rzeźba. W zasadzie powinna ona cieszyć najmłodszych, lecz nie ukrywam, że zawsze uśmiecham się na jej widok. Mam na myśli rzeźbę-fontannę "Dzieci i żabka". Rzeźba wykonana została z białego marmuru. Przedstawia trójkę wesołych dzieci patrzących na siedzącą naprzeciwko nich żabkę, która wypuszcza strugi wody. W obecnym miejscu stoi od 1927 roku.



Dzieci siedzą odwrócone plecami do budynku, w którym mieściło się niegdyś muzeum floty czarnomorskiej. Po jego drugiej stronie znajduje się kolejna charakterystyczna rzeźba. Nosi ona nazwę "Laokoоn i jego synowie". Oryginalna rzeżba powstała w 200 roku p. n. e. Miejsce jej powstania to antyczne miasto o nazwie Pergamon, znajdujące się w zachodniej Małej Azji. Wykonano ją z brązu. W drugiej połowie I wieku p. n. e. powstała kopia rzeźby, tym razem z białego marmuru. Do dzisiaj znajduje się ona w Watykanie. Podczas jednego z pobytów w papieskiej stolicy, Grigorij Marazli stwierdził, że również chciałby mieć podobną rzeźbę w ukochanym mieście. W Odessie rzeźba wielokrotnie zmieniała swoje miejsce pobytu i dopiero od roku 1971 znalazła się w miejscu, w którym przyzwyczailiśmy się ją widzieć, czyli przed głównym gmachem archeologicznego muzeum.



KierujД…c siД™ w stronД™ Primorskiego bulwaru, po lewej stronie budynku rady miejskiej miniemy charakterystyczny drogowskaz. Kierunki strzaЕ‚ek nie majД… nic wspГіlnego z geografiД…, jednak odlegЕ‚oЕ›ci w kilometrach do zaprzyjaЕєnionych z OdessД… miast z caЕ‚ego Е›wiata przedstawione zostaЕ‚y prawidЕ‚owo.


















Przed nami wspaniały budynek rady miejskiej. W XIX wieku pełnił on zupełnie inną rolę. Został zaprojektowany przez włoskich architektów Francesco Boffo oraz Georgia Torricelli i wybudowany w latach 1829—1834. W okresie, gdy handel i port dopiero zaczynały funkcjonować, przeznaczenie budynku było zupełnie inne. Znajdowała się tutaj pierwsza odeska giełda handlowa specjalizująca się w sprzedaży ziarna. Oryginalny wygląd budynku giełdy został częściowo zmieniony w latach 1871—1873. W niszach znajdujących się po obu stronach ustawiono rzeżby Merkurego – boga handlu oraz Cerery – bogini urodzaju, które miały symbolizować główne źródła rozwoju Odessy. Nad kolumnami pomiędzy rzeźbami dwóch kobiet, symbolizujących dzień i noc, umieszczono zegar wykonany w Anglii. Od 1959 roku, co pół godziny, słychać wydobywającą się z niego melodię "Odessa, moje rodzinne miasto". Mieszkańcy miasta nazywają zegar kurantami.

Jak każde miasto, tak również Odessa, ma oficjalny herb, hymn oraz flagę. Herb przedstawiony został oficjalnie 29 czerwca 1999 roku. W herbie znajduje się srebrna kotwica z czterema hakami, umieszczona na tle czerwonej tarczy herbowej. Tarcza umieszczona jest w złotym kartuszu, a ponad nią znajduje się corona muralis z trzema wieżami. Pomiędzy nią a tarczą znajduje się kontur pięcioramiennej gwiazdy. Obecny wzór herbu oparto na herbie Odessy z czasów rosyjskiego panowania nad miastem. W porównaniu z pierwowzorem, z herbu usunięto jedynie rosyjskiego dwugłowego orła. Warto nadmienić, że pięcioramienna gwiazda symbolizuje przyznany Odessie status miasta-bohatera. Odessa, jako pierwsze miasto w ZSRR, otrzymała ten status za swoją bohaterską postawę w czasie II wojny światowej.













Flaga Odessy to prostokД…tne pЕ‚Гіtno skЕ‚adajД…ce siД™ z trzech kolorГіw, czerwonego, biaЕ‚ego i ЕјГіЕ‚tego. W Е›rodku pЕ‚Гіtna znajduje siД™ herb miasta. Flaga byЕ‚a oficjalnie przedstawiona 29В czerwca 1999В roku.

Kolory umieszczone na fladze symbolizujД…:



• czerwony – odwagę, męstwo, miłość, ogień, żywotność;

• biały – czystość, niewinność, wierność, nadzieję, dobroć;

• żółty (złocisty) – słoneczną energię, bogactwo, siłę, rozwój.


SЕ‚owa hymnu Odessy napisali WЕ‚adimir Mass oraz MichaiЕ‚ CzerwiЕ„ski, natomiast muzykД™ Izaak Dunajewski.

GЕ‚Гіwnym turystycznym symbolem miasta jest ЕјГіЕ‚ta kotwica. Logotyp zostaЕ‚ zatwierdzony w 2012В roku.








Widzisz umieszczone na cokole dziaЕ‚o armatnie? Jest to kolejna atrakcja miasta stanowiД…ca zarazem pamiД…tkД™ z czasГіw wojny krymskiej w 1854В roku. 21В kwietnia 1854В roku do wybrzeЕјy Odessy przypЕ‚ynД™Е‚y 32В okrД™ty angielsko-francuskiej fregaty. UstawiЕ‚y one swoje dziaЕ‚a w kierunku miasta z ЕјД…daniem poddania siД™ i wydania wszystkich statkГіw stojД…cych w porcie. Miasto oczywiЕ›cie odrzuciЕ‚o absurdalne ЕјД…dania, w zwiД…zku z czym 23В kwietnia rozpoczД™Е‚o siД™ bombardowanie.













Garnizon Odessy byЕ‚ niezbyt liczebny i miaЕ‚ do dyspozycji jedynie 48В armat, jednak dziД™ki odwadze, uporowi i bohaterstwu odpowiedziaЕ‚ na zmasowany atak. SzczegГіlnym mД™stwem wykazaЕ‚a siД™ bateria Aleksandra Szczegoliewa, ktГіra zniszczyЕ‚a kilka okrД™tГіw przeciwnika. W rezultacie bombardowania uszkodzonych zostaЕ‚o kilka budynkГіw, wЕ›rГіd ktГіrych byЕ‚ rГіwnieЕј paЕ‚ac Woroncowa, a jedna z kul trafiЕ‚a nawet w pomnik diuka de Richelieu.

WidzД…c opГіr, nieprzyjacielska eskadra okrД™tГіw oddaliЕ‚a siД™ 27В kwietnia od brzegГіw Odessy pozostawiajД…c przy brzegu do patrolowania trzy okrД™ty, angielskie "Tygrys" i "Niger" oraz francuski "Wezuwiusz". Jeden ze statkГіw, "Tygrys", osiadЕ‚ na mieliЕєnie, gdzie zatonД…Е‚ w wyniku obstrzaЕ‚u przez wojska rosyjskie. WyciД…gniД™ta z dna morskiego waЕјД…ca prawie cztery tony armata zostaЕ‚a postawiona na placu przy budynku rady miejskiej, gdzie stoi odrestaurowana do dnia dzisiejszego.

Zanim opowiem o pomniku Puszkina, który dziwnym trafem stoi tyłem do budynku rady miejskiej, warto poznać historię Primorskiego bulwaru, którym za kilka minut będziemy kontynuować nasz spacer. Bulwar stanowi współczesną wizytówkę Odessy i znajduje się na urwistym brzegu. Jest to jedna z najpiękniejszych ulic miasta, miejsce spacerów mieszkańców Odessy oraz turystów. Bulwar Primorski miał wcześniej wiele innych nazw. Na początku był on Nowym bulwarem, potem Primorskim, a następnie stał się Nikołajewskim. Po rewolucji został nazwany bulwarem Feldmana, a po II wojnie światowej powrócił do nazwy Primorski bulwar. Prace budowlane na bulwarze rozpoczęły się w 1822 roku. W 1824 roku na czterech alejach zostało zasadzonych 454 drzew. Krąży legenda, że jedno z drzew posadził osobiście Aleksander Puszkin podczas swojego pobytu w Odessie. Rozkwit bulwaru rozpoczął się w okresie rządów kniazia Woroncowa. Ważnym warunkiem przy budowie kamienic wzdłuż bulwaru było zachowanie harmoniczności. Stoją one w rzędzie, który jest przerwany przez centralny plac z charakterystycznymi budynkami w kolorze ciemnożółtym. Na środku placu stoi pomnik diuka de Richelieu z rozciągniętymi pod jego nogami schodami Potiomkinowskimi.



Za plecami diuka znajdujД… siД™ charakterystyczne pГіЕ‚okrД…gЕ‚e budynki. W lewym przed rewolucjД… znajdowaЕ‚ siД™ hotel "Petersburski", w ktГіrym zatrzymywaЕ‚y siД™ takie osobistoЕ›ci, jak BeliЕ„ski, Bunin czy Ferenc Liszt. W czasach sowieckich znajdowaЕ‚y siД™ w nim kasy pasaЕјerskiej floty czarnomorskiej. W prawym budynku w XIXВ wieku mieЕ›ciЕ‚a siД™ m. in. kancelaria naczelnika miasta, miejskie archiwum, a przed rewolucjД… znajdowaЕ‚a siД™ siedziba sД…du. SД…dzono tutaj m.В in. znanego atamana rewolucjonistД™ Grigorija Kotowskiego.













Przed pomnikiem diuka znajduje się niewielki pawilon z napisem Funikular, który jest równocześnie górną stacją kolejki szynowej biegnącej wzdłuż schodów Potiomkinowskich. Na alejkach Primorskiego bulwaru zasadzono mnóstwo kasztanów, lip i klonów. Swojego czasu planowano dokonać rekonstrukcji bulwaru i m. in. wyciąć stare drzewa, do czego na szczęście nie dopuścili mieszkańcy. Wymieniono jedynie asfalt oraz chodniki, a także ustawiono nowe latarnie. Podczas rekonstrukcji w 2008 roku odnaleziono szczątki przedmiotów należących do greków zamieszkujących te tereny w VI—IV wiekach przed n. e. Początkowo chciano je zakopać, lecz później zadecydowano, aby zasłonić je szklaną kopułą i utworzyć unikalne archeologiczne muzeum pod odkrytym niebem, które bardzo szybko stało się dodatkową atrakcją bulwaru.








WrГіД‡my zatem do jednego z dwГіch pomnikГіw stojД…cych na bulwarze.



Pomnik Puszkina na Primorskim bulwarze stał się trzecim z kolei pomnikiem, odsłoniętym w Odessie po pomniku diuka de Richelieu oraz pomniku kniazia Woroncowa. Pomnik początkowo planowano postawić na placu Teatralnym przed budynkiem opery, jednak później podjęto decyzję o wzniesieniu pomnika na Primorskim bulwarze. Pieniądze na odlanie pomnika zebrano dzięki powszechnej zbiórce.

Pomnik Puszkina przedstawia wylane z brązu popiersie poety, które umieszczono na granitowym piedestale otoczonym czterema fontannami. Pod popiersiem poety znajduje się lutnia symbolizująca poetyckie natchnienie. Na taśmach pod lutnią ukazane są daty politycznej zsyłki poety na południe 1820—1824 oraz napis: "Aleksandrowi Sergiejewiczowi Puszkinowi – mieszkańcy Odessy", mający przypominać fakt, iż pomnik odsłonięto dzięki ofiarności mieszkańców. 6 czerwca każdego roku mieszkańcy Odessy, w dzień urodzin poety, organizują przy pomniku różnego rodzaju wydarzenia artystyczne.



Naprzeciwko wystawy archeologicznej umieszczonej pod widoczną szklaną kopułą, pod numerem 11 na Primorskim bulwarze znajduje się legendarny hotel "Londyński". Hotel został wybudowany w latach 1826—1828 na podstawie projektu architekta Boffo. Zatrzymywały się w nim takie osobistości, jak Czajkowski, Czechow, Majakowski, Jesienin, Robert Louis Stevenson, Mark Twain, Kiereński, Denikin, Kołczak.








Kamienica numer 9В naleЕјaЕ‚a niegdyЕ› do kupca SzydЕ‚owskiego, a w pГіЕєniejszym okresie do kniahini Naryszkiny, ktГіra byЕ‚a w owym czasie ulubienicД… Aleksandra I. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w 1877В roku przebywaЕ‚ w nim gЕ‚ГіwnodowodzД…cy rosyjskД… armiД…, wielki kniaЕє NikoЕ‚aj NikoЕ‚ajewicz. W jego czeЕ›Д‡ bulwar zmieniЕ‚ nazwД™ z Primorskiego na NikoЕ‚ajewski. Po zakoЕ„czeniu rewolucji w kamienicy znajdowaЕ‚ siД™ dom marynarza, w ktГіrym swoje wiersze czytaЕ‚ m. in. rosyjski poeta i dramaturg WЕ‚adimir WЕ‚adimirowicz Majakowski. Majakowski byЕ‚ rГіwnieЕј autorem wielu wierszy, poematГіw, dramatГіw, a takЕјe scenariusza filmowego. Jeden z zauЕ‚kГіw w centrum Odessy zostaЕ‚ nazwany jego nazwiskiem.













Na niewielkim placu, dzielącym Primorski bulwar, znajduje się pomnik diuka de Richelieu. Diuk de Richelieu był zarządcą miasta w latach 1803—1814. Przyjeżdżając do Odessy diuk de Richelieu zobaczył fatalnie wybudowane domy, szałasy, ziemianki, wojskowe koszary. W krótkim czasie przedstawił on plan rozwoju miasta polegający na zasiedleniu terenu ludźmi, zwiększenia handlu, rozwinięcia nauki i kultury. Zmienił Odessę na duży port handlowy, dzięki niemu powstało wiele ulic, wybudowano sobór, synagogę, katolicki kościół, teatr. W mieście wyrosły przepiękne drzewa, które stoją do dzisiejszego dnia. W 1814 roku powrócił do Francji, gdzie objął stanowisko premiera, które sprawował do śmierci.

Pomnik diuka de Richelieu byЕ‚ pierwszym pomnikiem odsЕ‚oniД™tym w Odessie. Ceremonia odsЕ‚oniД™cia miaЕ‚a miejsce 22В kwietnia 1828В roku. Autorem pomnika jest Iwan Pietrowicz Martos. Pomnik przedstawia odlanД… z brД…zu figurД™ diuka de Richelieu, trzymajД…cД… w lewej rД™ce dokument o nadaniu Odessie statutu porto-franko, a prawД… wyciД…gniД™tД… w kierunku morza, w zapraszajД…cym geЕ›cie. Na piedestale znajdujД… siД™ trzy pЕ‚askorzeЕєby symbolizujД…ce handel, sprawiedliwoЕ›Д‡ i rolnictwo oraz tablica pamiД…tkowa. W czasie wojny krymskiej w 1854В roku w pomnik trafiЕ‚a kula, wystrzelona z jednego ze statkГіw angielsko-francuskiej fregaty. Pomnik zostaЕ‚ delikatnie uszkodzony. Kula zostaЕ‚a umieszczona w nim na pamiД…tkД™ tamtych wydarzeЕ„.

Mieszkańcy Odessy bardzo często żartują sobie, że na pomnik diuka należy patrzeć ze znajdującego się w pobliżu drugiego luka. Chodzi oczywiście o luk kanalizacyjny. Spróbuj, proszę. Jak uważnie się przyjrzysz z tej perspektywy, to dokument, który diuk trzyma w lewej ręce, przypomina z daleka pewną pikantną część męskiego ciała. Ach, Odessa…



Czas na sЕ‚ynne na caЕ‚y Е›wiat odeskie schody. Schody Potiomkinowskie to jedna z gЕ‚Гіwnych atrakcji Odessy i pomnik architektury poczД…tku XIX wieku. ЕЃД…czД… one centrum miasta z morskim dworcem. Odessa zawsze znajdowaЕ‚a siД™ powyЕјej poziomu morza i zejЕ›cie na przystaЕ„ byЕ‚o strome. ZВ czasem zastД…piono zwykЕ‚Д… Е›cieЕјkД™ drewnianymi schodami. Powstanie schodГіw byЕ‚o wynikiem zabudowy Odessy. Projekt wЕ‚oskiego architekta Franciszka Boffo pojawiЕ‚ siД™ w 1825В roku, a w 1841В roku zostaЕ‚y one udostД™pnione mieszkaЕ„com. ЕљwiatowД… sЕ‚awД™ schody uzyskaЕ‚y po wejЕ›ciu na ekrany filmu "Pancernik Potiomkin" Siergieja MichajЕ‚owicza Eisensteina, opowiadajД…cego o wydarzeniach, ktГіre zaszЕ‚y w Odessie w 1905В roku. W filmie przedstawiona zostaЕ‚a charakterystyczna scena, w ktГіrej wojska carskie stojД…c na odeskich schodach strzelajД… do niewinnych cywili, dokonujД…c na nich krwawД… masakrД™. DziД™ki tej scenie, po premierze filmu w 1926В roku, schody otrzymaЕ‚y oficjalnД… nazwД™ Potiomkinowskie, a film uznano za jedno z arcydzieЕ‚ kina Е›wiatowego. WczeЕ›niej schody nazywano Portowymi, Bulwarnymi, Woroncowskimi, Gigantycznymi. Juliusz Machulski w swoim filmie В«Deja vuВ» w sposГіb mistrzowski sparodiowaЕ‚ scenД™ z filmu "Pancernik Potiomkin".








Schody składają się ze 192 stopni, choć początkowo było ich 200. Osiem z nich zlikwidowano w trakcie przebudowy ulicy Primorskiej. Szerokość schodów na górze wynosi 13,4 metra, natomiast na dole 21,7 metra, choć patrząc z góry wydaje się, że ich szerokość jest jednakowa.








Wzdłuż schodów biegnie charakterystyczna kolejka szynowa. Jej historia sięga początków XX wieku. 8 czerwca 1902 roku miało miejsce jej otwarcie. Każdy z dwóch wagoników mógł pomieścić 35 osób. Funikular funkcjonował z małymi przerwami do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku. Po kilkuletniej przerwie na wymianę wagoników oraz remont pawilonów, kolejkę ponownie otwarto w kwietniu 1970 roku. Brak doświadczenia w obsłudze oraz trudności w zdobyciu części zamiennych doprowadziły do tego, że kolejka przez jakiś czas funkcjonowała tylko w jedną stronę, a w 1997 roku wagoniki całkowicie przestały pracować. Podjęto decyzję o ponownym remoncie kolejki, jednak dopiero 2 września 2005 roku nastąpiło uroczyste jej uruchomienie.



Po prawej stronie schodГіw znajduje siД™ park Stambulski, natomiast po lewej park Grecki.

Park "Stambulski" zostaЕ‚ zaЕ‚oЕјony w XIX wieku, jednak z upЕ‚ywem lat ulegЕ‚ zniszczeniu. Dopiero w 2003В roku miejskie wЕ‚adze podjД™Е‚y decyzjД™ o jego odnowieniu.








Park "Grecki" rГіwnieЕј odnowiono i uroczyЕ›cie oddano do uЕјytku mieszkaЕ„cГіw i turystГіw 2В wrzeЕ›nia 2018В roku.













Po pokonaniu 192 stopni schodów jesteśmy na ulicy Primorskiej. W drodze powrotnej zdecydowanie proponuję skorzystać z usług Funikulara.



Znajdującym się w pobliżu dolnej stacji kolejki przejściem podziemnym dostaniemy się błyskawicznie na morski dworzec, który niczym nie ustępuje innym morskim dworcom w Europie i na świecie. Wewnątrz budynku dworca znajdują się oddziały kilku banków, poczta, bankomaty, restauracje, stoiska z pamiątkami. Dworzec został oddany do użytku w 1968 roku. Obecnie przeprowadzany jest w nim remont, który ciągnie się już kilka lat. Z obu stron znajdują się miejsca służące do przycumowania dużych statków pasażerskich. Przed budynkiem dworca znajduje się ogromna rzeźba złotego szczęśliwego dziecka, mająca symbolizować szczęście i powodzenie.













W 2001В roku otwarto na terenie dworca hotel "Odessa", a tuЕј za nim znajduje siД™ muzeum kotwic pod odkrytym niebem.



Po prawej stronie budynku dworca znajduje się pomnik poświęcony żonom marynarzy. Został on odsłonięty 2 września 2002 roku. Ma symbolizować wiarę i wierność, miłość i nadzieję, mądrość oraz cierpienie. Początkowo pojawił się problem związany z miejscem ustawienia pomnika, jednak po jakimś czasie osiągnięto kompromis i pomnik został ustawiony przodem w kierunku morza i tyłem do hotelu Odessa. Stał się od tej pory nieodłączną częścią dworca.













BezpoЕ›rednio za hotelem Odessa znajduje siД™ Muzeum kotwic pod odkrytym niebem. CzД™Е›Д‡ kotwic znajdowaЕ‚a siД™ wczeЕ›niej w muzeum morskiej floty, ktГіry zostaЕ‚ zniszczony wskutek poЕјaru kilka lat temu. Ekspozycja stopniowo powiД™ksza siД™ dziД™ki entuzjastom tego pomysЕ‚u.

W pobliЕјu muzeum kotwic znajduje siД™ niewielka cerkiew Ељw.В MikoЕ‚aja, ktГіry jest patronem marynarzy. Obok kaplicy umieszczono kilka tablic pamiД…tkowych poЕ›wiД™conych statkom, ktГіre zostaЕ‚y zatopione podczas II wojny Е›wiatowej, a takЕјe w pamiД™Д‡ o najbardziej tragicznej katastrofie w historii czarnomorskiej Ејeglugi, tragedii okrД™tu "AdmiraЕ‚ Nachimow".

Radziecki statek pasaЕјerski "AdmiraЕ‚ Nachimow", 31В sierpnia 1986В roku zderzyЕ‚ siД™ na morzu Czarnym z frachtowcem "Piotr Wasiow". Obydwie jednostki zatonД™Е‚y. ZginД™Е‚o wГіwczas 448В osГіb. WЕ‚adze radzieckie powoЕ‚aЕ‚y komisjД™ Е›ledczД…, ktГіrej zadaniem byЕ‚o wyjaЕ›nienie przyczyn katastrofy. Komisja ustaliЕ‚a, Ејe zarГіwno kapitan Markow, dowГіdca "AdmiraЕ‚a Nachimowa", jak i kapitan Tkaczenko z "Piotra Wasiowa", naruszyli bezpieczeЕ„stwo Ејeglugi. Mimo ponawianych wezwaЕ„ do przepuszczenia statku pasaЕјerskiego, Tkaczenko nie zmniejszyЕ‚ prД™dkoЕ›ci swej jednostki, a o zderzeniu poinformowaЕ‚ dopiero po czterdziestu minutach. Kapitana Markowa nie byЕ‚o na mostku. Proces miaЕ‚ miejsce w roku 1987В w Odessie. Obaj kapitanowie, Markow i Tkaczenko, zostali uznani winnymi zaniedbania obowiД…zkГіw i skazani na 15В lat wiД™zienia. Wyszli na wolnoЕ›Д‡ po upadku ZSRR w roku 1992. Kapitan Markow, do Е›mierci w 2007В roku, mieszkaЕ‚ w Odessie.


















Z daleka widoczna jest wspaniaЕ‚a latarnia, ktГіrД… z pewnoЕ›ciД… kojarzysz, jako jeden z symboli miasta. Jest to latarnia morska Woroncowa. Wraz z powstaniem odeskiego portu i jego rozwojem, pojawiЕ‚a siД™ koniecznoЕ›Д‡ powstania latarni morskich, zapewniajД…c bezpieczeЕ„stwo wpЕ‚ywajД…cych statkГіw. W historii Odessy latarni morskich byЕ‚o kilka, a najstarsza z nich znajdowaЕ‚a siД™ w okolicach parku im. Tarasa Szewczenki. ByЕ‚a drewniana i miaЕ‚a wysokoЕ›Д‡ 9В metrГіw. W 1863В roku zamieniono jД… na innД… o wysokoЕ›ci 17В metrГіw.

Funkcjonowałaby zapewne do dnia dzisiejszego, gdyby nie II wojna światowa. W 1941 roku, radzieccy żołnierze byli zmuszeni wysadzić ją w powietrze. Latarnia stanowiła idealny punkt orientacyjny, który faszystowskie wojska mogły wykorzystać do bombardowania miasta oraz portu. Latarnia morska Woroncowa została oddana do użytku w 1954 roku. Ma wysokość 26 metrów i kształt cylindra. Na sam szczyt można dostać się, wychodząc po 135 stopniach schodów znajdujących się wewnątrz latarni. Bezpieczną drogę do portu pokazuje potężna lampa ledowa z soczewkami. Sygnały dźwiękowe podaje syrena zwana nautofonem. Czerwone światło widoczne jest z odległości około dwunastu mil morskich, czyli około dwudziestu kilometrów.

A wiД™c Panie i Panowie, na mury!!! Przepraszam, na schody. Nie, nie. Nie namГіwicie mnie, abym kolejny raz pokonywaЕ‚ 192В stopnie piechotД…. Skorzystam dzisiaj z usЕ‚ug kolejki. ParД™ minut i jesteЕ›my z powrotem na Primorskim bulwarze.



W kamienicy numer 1В znajdowaЕ‚a siД™ redakcja czasopisma "Marynarz", gdzie pierwsze literackie kroki stawiali Paustowski, Babel, Bagrycki, Olesza, Katajew.













Bezpośrednio za kamienicą znajduje się niewielki zaułek, noszący nazwę zaułek Woroncowa. Z podwórza kamienicy numer 2 prowadzą charakterystyczne schody, łączące zaułek z Wojennym spuskiem. Schody te wielokrotnie były wykorzystywane przez filmowców. Bardzo często zdarza się, że drzwi prowadzące do wspomnianych schodów są zamknięte. Musisz uzbroić się w cierpliwość i poczekać, aż któryś z mieszkańców je otworzy. Pierwotnie dom ten należał do kompleksu budynków pałacu Woroncowa, który na początku XIX wieku zaprojektował architekt Franciszek Boffo.



Pod numerem 4 znajduje się kamienica, której wyjątkowość można zaobserwować jedynie, gdy stanie się w odpowiednim miejscu. Dom z jedną ścianą posiada kilka nazw, a najciekawsze z nich to dom wiedźmina, płaski dom, dom-ściana. Stojąc w odpowiednim miejscu ma się wrażenie, że kamienica stanowi…ścianę. Sekret w tym, że jedna ze ścian kamienicy została wykonana pod kątem ostrym i jeżeli odejdzie się kilka kroków od niej, to początkowe złudzenie mija. Nieznana jest dokładna przyczyna takiego wyglądu kamienicy. Według jednej z wersji budowniczym zabrakło materiału na dokończenie budowy i aby ją zakończyć znaleźli dosyć oryginalne wyjście z sytuacji. Ministerstwo Kultury Ukrainy włączyło kamienicę do rejestru pomników kultury, dzięki czemu w 2012 roku, aby nie utracić unikalnego efektu widoku ściany kamienicy, zaprzestano przebudowę sąsiedniej.













Zawracamy w kierunku placu z potД™Ејnym postumentem. Na Е›rodku placu Katarzyny stoi wyjД…tkowy pomnik poЕ›wiД™cony zaЕ‚oЕјycielom Odessy. Plac zmieniaЕ‚ swojД… nazwД™ 7В razy. Pomnik przedstawia carycД™ KatarzynД™ II oraz jej najbliЕјszych wspГіЕ‚pracownikГіw, de Wollana, de Ribasa, Zubowa i Potiomkina. ZostaЕ‚ odsЕ‚oniД™ty w 1900В roku. 20В kwietnia 1920В roku plac zmieniЕ‚ nazwД™ na Karola Marksa, a pomnik Katarzyny II zostaЕ‚ usuniД™ty przez bolszewikГіw. Na jego miejsce, 7В lutego 1921В roku, postawiono pomnik poЕ›wiД™cony Karolowi Marksowi. W 1965В roku na miejsce pomnika twГіrcy marksizmu postawiono pomnik poЕ›wiД™cony marynarzom z pancernika "Potiomkin". W 2007В roku pomnik poЕ›wiД™cony marynarzom z pancernika "Potiomkin" zostaЕ‚ przeniesiony w okolice portu, a pomnik Katarzyny II ponownie postawiono na historycznym miejscu.



PoczД…tkowo, w bardzo niespokojnych czasach poczД…tku XX wieku, pomnik Katarzyny staЕ‚ w sД…siedztwie Czeka, czyli tajnej policji. Jej peЕ‚na nazwa to Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z KontrrewolucjД… i SabotaЕјem. Siedziba komisji znajdowaЕ‚a siД™ przy placu Katarzyny 7. W miejscu tym codziennie dokonywano morderstw w imiД™ rewolucji Е›wiatowej.













Na fasadzie widocznej z placu kamienicy numer 1 przy ulicy Jekaterinińskiej znajduje się charakterystyczna mozaika. Niektórzy twierdzą, że jest to bogini Fortuna, inni, że to wizerunek carycy Katarzyny Wielkiej. Są również twierdzący, że jest to bogini tęczy Irida. Jak jednak wytłumaczyć fakt, iż przedstawiona postać trzyma w ręce koło zębate?

Przy placu Katarzyny znajduje się wyjątkowa, niewielka księgarnia, w której możesz zaopatrzyć się w książki, przewodniki i inne pamiątki związane z Odessą. Wybór jest ogromny. Natomiast kilka kroków od placu, w kamienicy numer 6 przy ulicy Jekaterinińskiej, ma swoją siedzibę niezwykle ciekawe muzeum kontrabandy.








Skierujmy siД™ na most Sabaniejewa poЕ‚oЕјony nad Wojennym spuskiem. Most bardzo czД™sto wykorzystywany byЕ‚ w filmach oraz serialach, ktГіrych akcja ma miejsce w Odessie. Jest to jeden z najstarszych mostГіw w mieЕ›cie.

Generał Iwan Wasiliewicz Sabaniejew był uczestnikiem wielu wojen na przełomie XVII i XVIII wieku oraz bohaterem wojny w 1812 roku. Był wielkim przyjacielem Aleksandra Puszkina. Od 1816 roku mieszkał w Odessie w domu przy ulicy Gogola 10. Decyzję o nazwaniu mostu w jego cześć podjął graf Woroncow. Most budowano w latach 1831—1836, a w 1866 rekonstruowano go. Most, podobnie jak wiele ulic w mieście, kilkakrotnie zmieniał nazwę. Nazywano go mostem Karola Marksa oraz mostem Północnym.



Przed mostem Sabaniejewa znajduje siД™ muzyczna szkoЕ‚a Stolarskiego, ktГіra staЕ‚a siД™ swoistД… kuЕєniД… talentГіw. WczeЕ›niej na jej miejscu byЕ‚ hotel "Krymski", ktГіry ulegЕ‚ zniszczeniu wskutek poЕјaru. Mieszkali w nim m.В in. poeta WЕ‚adimir Majakowski oraz Iwan Bunin, a wczeЕ›niej zatrzymywaЕ‚ siД™ rewolucjonista i terrorysta Stiepan ChaЕ‚turin, znany z prГіby nieudanego zamachu na cara Aleksandra II. SzkoЕ‚a profesora Piotra Stolarskiego zostaЕ‚a zaЕ‚oЕјona w 1933В roku i staЕ‚a siД™ pierwszД… muzycznД… szkoЕ‚Д… otwartД… w ZwiД…zku Radzieckim. W czasie II wojny Е›wiatowej budynek szkoЕ‚y zostaЕ‚ zburzony i czasowo szkoЕ‚Д™ przeniesiono na ulicД™ Lwa ToЕ‚stoja. W 1952В roku szkoЕ‚Д™ odbudowano. Uczniami Stolarskiego byli m. in. Borys Goldstein, Jelizawieta Gilels, Dawid Ojstrach.


















Za mostem, po prawej stronie, położona jest pod numerem 4 przy moście Sabaniejewa kamienica, należąca niegdyś do grafa Tołstoja, kuzyna znanego autora powieści "Wojna i pokój" Lwa Tołstoja. Kamienica była prezentem ślubnym Michaiła Tołstoja dla żony Jeleny. Obecnie w kamienicy znajduje się dom uczonych, w którym odbywają się wystawy, seminaria, koncerty oraz prezentacje książek. W jednym z salonów znajduje się fortepian, na którym podobno grywał sam Franciszek Liszt, wybitny węgierski kompozytor i pianista. We wnętrzu kamienicy kręcono kilka scen ze znanego radzieckiego serialu "D’Artagnan i trzej muszkieterowie" z Michaiłem Bojarskim w roli głównej.








Naprzeciwko domu uczonych, pod adresem most Sabaniejewa 3, znajduje siД™ piД™kna kamienica, naleЕјД…ca niegdyЕ› do Andrieja Jakowlewicza Pommera. ByЕ‚ on znanym w Odessie bankierem.



I tym sposobem znaleźliśmy się na prestiżowej ulicy Gogola. Jej nazwa pochodzi od nazwiska Mikołaja Gogola. Mikołaj Wasiliewicz Gogol, rosyjski pisarz, poeta, dramaturg i publicysta pochodzenia ukraińskiego, klasyk literatury rosyjskiej, dwa razy odwiedzał Odessę. Po raz pierwszy autor m. in. "Rewizora" i "Tarasa Bulby" przyjechał tu 16 kwietnia 1848 roku. Było to zaraz po powrocie z Palestyny, jednak nie mógł on zaliczyć przyjazdu do zbyt udanych. W Odessie panowała w tym czasie epidemia cholery i Gogol, wraz z innymi pasażerami, zmuszony był pozostać na kwarantannie, którą opuścił dopiero 1 maja. 7 maja opuścił miasto z obawy przed chorobą. Te kilka dni spędził w kamienicy numer 15 korzystając z gościny swojej przyjaciółki grafini Tołstoj.








Drugi raz MikoЕ‚aj Gogol przyjechaЕ‚ do Odessy 24В paЕєdziernika 1850В roku. PrzebywaЕ‚ w Odessie do marca 1851В roku. Tym razem zatrzymaЕ‚ siД™ w kamienicy numer 11, w mieszkaniu swojego kuzyna generaЕ‚-majora Andrieja Andriejewicza TroszczyЕ„skiego, gdzie kontynuowaЕ‚ prace nad drugim tomem ksiД…Ејki "Martwe dusze". Na fasadzie budynku umieszczono tablicД™, informujД…cД… o tym waЕјnym fakcie.



Przy skrzyЕјowaniu ulicy Gogola z ulicД… most Sabaniejewa, pod numerem 14, znajduje siД™ piД™kna kamienica, nazywana potocznie przez mieszkaЕ„cГіw Odessy, dziД™ki licznym dekoracjom i rzeЕєbom, domem-kalejdoskopem. Podobno w jednym z mieszkaЕ„ mieszkaЕ‚ Sergiej Utoczkin, wyjД…tkowa odeska osobistoЕ›Д‡.













Warto wspomnieć, że w kamienicy numer 9, w latach 1915—1941, mieszkał wybitny odeski lekarz, chirurg oraz okulista, Władimir Fiłatow, o czym przypomina umieszczona na fasadzie tablica pamiątkowa.



Pod numerem 5—7 przy ulicy Gogola znajduje się przepiękny dom z atlantami, uważany za jedną z najpiękniejszych kamienic w Odessie.



Kamienica została wybudowana w 1899 roku na podstawie projektu polskiego architekta Lwa Włodeka. Sylwetki dwóch gigantów oddzielone są od fasady kamienicy, a ich napięte ciała uginają się pod ciężarem nieba, na którym spoczywa balkon. Elewacje kamienicy, balustrady balkonów oraz dekorowane gzymsy wzbudzają prawdziwy zachwyt. W czasie okupacji Odessy w kamienicy mieszkał niemiecki generał, a po wyzwoleniu miasta od faszystów znajdował się w niej sztab Armii Czerwonej. Jak widać, reżim również lubi piękno.








Na końcu ulicy Gogola znajduje się wspaniały pałac, przypominający średniowieczny zamek z gotyckimi elementami. Pałac szacha, bo o nim mowa, został wybudowany w 1852 roku na zamówienie polskiego szlachcica Zenona Brzozowskiego na podstawie projektu polskiego architekta Feliksa Gąsiorowskiego w miejscu, gdzie planowano wybudować szpital wojskowy. Potężne ściany miały sprawiać wrażenie niedostępności. Zenon Brzozowski prowadził w nim interesy handlowe. Pozostaje zagadką, jakim sposobem tak przepiękny i atrakcyjny kawałek ziemi dostał się w ręce polskiego szlachcica. Można się jedynie tego domyslać. Znany slogan, że Polak potrafi, okazuje się, że był wykorzystywany również nad morzem Czarnym. Koniec bezpodstawnych oskarżeń, zwiedzamy dalej. W roku 1910 pałac został sprzedany polskiemu arystokracie, hrabiemu Józefowi Szembekowi, który następnie wynajął go zbiegłemu po zamachu stanu w Iranie, byłemu szachowi Mohammedowi Ali. Szach Mohammed Ali dotarł do Odessy wraz ze swoim haremem, a pałac od tamtego czasu nazywany jest szachskim. Krąży legenda, że szach z jednego z małych balkoników zrzucał swoje nieposłuszne żony. Wygląd pałacu pozostał praktycznie bez zmian i obecnie w jego pomieszczeniach znajduje się siedziba banku.













SЕ‚ynny СЂomnik PomaraЕ„czy znajduje siД™ na bulwarze Е»wanieckiego. ZostaЕ‚ odsЕ‚oniД™ty 2В wrzeЕ›nia 2004В roku i poczД…tkowo znajdowaЕ‚ siД™ w centrum miasta, na skrzyЕјowaniu ulicy PuszkiЕ„skiej i LanЕјeronowskiej. Na bulwar Е»wanieckiego zostaЕ‚ przeniesiony w 2007В roku. Pomnik przedstawia brД…zowД… pomaraЕ„czД™ ze Е›ciД…gniД™tД… z jednej strony skГіrkД…. W Е›rodku pomaraЕ„czy przedstawiono osobД™ imperatora PawЕ‚a I. PomaraЕ„czД™ ciД…gnД… trzy wierzchowce, a na jej wierzchu stojД… trzy charakterystyczne dla Odessy budowle. SД… to budynek opery, kolumnada paЕ‚acu Woroncowa oraz sobГіr Przemienienia PaЕ„skiego.



WrГіД‡my znowu na ulicД™ Gogola. Przed nami charakterystyczne serce utworzone z tysiД…ca kЕ‚Гіdek. Po miniД™ciu serca poczujemy siД™, jakbyЕ›my cofnД™li siД™ w czasie. Znajdujemy siД™ w zauЕ‚ku starej Odessy, ktГіry stanowi rГіwnoczeЕ›nie maЕ‚e muzeum pod odkrytym niebem. WВ jednym miejscu zgromadzono symboliczne eksponaty, takie jak oryginalnej formy altana, garbaty mostek, rzeЕєbione ozdoby, studnie z poЕ‚owy XIXВ wieku. Plac, na ktГіrym stoi studnia, zostaЕ‚ wyЕ‚oЕјony pЕ‚ytkami z wulkanicznej lawy, ktГіre symbolizujД… kostkД™ brukowД…, jakД… wyЕ‚oЕјonych jest wiele ulic w centrum Odessy. PЕ‚ytki z wulkanicznej lawy byЕ‚y dostarczane statkami z WЕ‚och. Studnie znajdowaЕ‚y siД™ praktycznie na kaЕјdym podwГіrku. Nie byЕ‚y to typowe studnie z dostД™pem do wГіd gruntowych, lecz urzД…dzenia przypominajД…ce basen, sЕ‚uЕјД…ce do zbierania deszczГіwki. Studnia w zauЕ‚ku starej Odessy jest oryginalnД… studniД…, przywiezionД… w to miejsce z jednego z odeskich podwГіrek.








Odessa zawsze miała ogromny problem z zaopatrzeniem w wodę. Woda, leżąca na małej głębokości, była niezdatna do spożycia Na początku XIX wieku odkryto w okolicach Odessy kilka źródeł pitnej wody, dzięki czemu można było ją rozwozić w beczkach. Nie każdego było jednak na nią stać. Dopiero w 1873 roku wszystko uległo zmianie po otwarciu fontanny na placu Sobornym.

ZauЕ‚ek starej Odessy powstaЕ‚ w poЕ‚owie lat 70-tych XX wieku z inicjatywy kilku dziennikarzy.



W pobliЕјu zauЕ‚ku starej Odessy poЕ‚oЕјony jest charakterystyczny most, nazywany mostem teЕ›ciowej. Biegnie nad Wojennym spuskiem.

Historia nazwy mostu jest dosyć skomplikowana. Według jednej z wersji nazwa mostu związana jest z ówczesnym przewodniczącym komunistycznej partii w Odessie, Michajło Sofronowiczem Synicą. Rzekomo lubił on naleśniki oraz inne pyszne potrawy swojej teściowej tak bardzo, że odwiedzał ją kilka razy dziennie. Mieszkając na Primorskim bulwarze miał bardzo utrudnione dojście do teściowej i aby skrócić sobie drogę, podjął decyzję o budowie mostu. Most wybudowano w latach 1968—1969 i uważany jest za jeden z najdłuższych w Odessie. Nowożeńcy bardzo często wieszali na moście kłódki, mające symbolizować szczęście rodzinne. Kłódek było tysiące, dlatego miejskie władze w obawie przed dodatkowym obciążeniem mostu 21 października 2011 roku zdecydowały o przeniesieniu wszystkich kłódek na instalację, na której nowożeńcy mogą kontynuować starą tradycję. Instalację nazwano Kochające serce.













BezpoЕ›rednio za mostem znajduje siД™ miejsce, na ktГіrym pod koniec XVIII wieku poЕ‚oЕјona byЕ‚a legendarna twierdza HadЕјibej, a obecnie stoi paЕ‚ac Woroncowa i jego wspaniaЕ‚a kolumnada.













Historia powstania kolumnady paЕ‚acu Woroncowa owiana jest legendami. Jedna z nich mГіwi, Ејe na miejscu kolumnady znajdowaЕ‚a siД™ niegdyЕ› karczma, ktГіrej wЕ‚aЕ›ciciel zajmowaЕ‚ siД™ handlem niewolnikami do Turcji. Pijanych klientГіw wyprowadzano przez tajne wejЕ›cie do katakumb, a nastД™pnie przez podziemne korytarze na brzeg morza, gdzie czekaЕ‚ juЕј na nich turecki statek.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=51131175) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения